از طاعون ژوستینین تا ویروس کرونا؛ بیماری‌های همه‌گیری که تاریخ را متحول کردند

به گزارش بهداشت نیوز، در طول تاریخ بیماری‌های همه‌گیر تاثیر بسزایی بر روی جوامع، چه به لحاظ اقتصادی و چه فرهنگی و اجتماعی داشته‌اند. طاعون ژوستینین که ۵۰۰ سال پس از میلاد مسیح شیوع یافت را می‌توان اولین بیماری همه‌گیر نامید. آخرین آن هم در حال حاضر ویروس کروناست که بیش از ۸۰ کشور جهان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

ویروس کرونا از روزهای پایانی ماه دسامبر ۲۰۱۹ در چین شیوع یافت. درحالی‌که نزدیک به سه ماه از گسترش این ویروس می‌گذرد، هفته گذشته با افزایش نرخ‌ مرگ‌ومیر و تشدید نگرانی‌ها، سازمان جهانی بهداشت کرونا را عالم‌گیر اعلام کرد.

در این مقاله ۱۱ بیماری همه‌گیر که تحولات قابل توجهی در طول تاریخ ایجاد کردند، معرفی شده‌اند.

طاعون ژوستینین (از ۵۴۱ تا ۷۵۰ پس از میلاد)

در زمان سلطنت ژوستینین اول، امپراتوری بیزانس در قرن ششم با شیوع بیماری طاعون خیارکی مختل شد.

در حال حاضر از آن تحت عنوان طاعون ژوستینین یاد می‌شود. این بیماری در طول دو قرن حدود ۳۰ تا ۵۰ میلیون نفر، یعنی نیمی از جمعیت جهان را قربانی کرد.

بر اساس روایت‌ها از این بیماری همه‌گیر، تجارت در آن زمان تا حد زیادی متوقف شد؛ تا جایی که در نهایت تضعیف امپراتوری را به‌دنبال داشت. سایر تمدن‌ها از این موقعیت استفاده کرده و سرزمین‌های بیزانس را در خاورمیانه، شمال آفریقا و بخش‌هایی از آسیا تسخیر کردند.

طاعون دقیقا زمانی شروع شد که ژوستینین، در حال متحد کردن نیمه‌های شرقی و غربی امپراتوری روم بود.

طاعون اما به این برنامه‌ها پایان داد. امپراتوری روم هیچ‌گاه دوباره متحد نشد و سده‌های تاریک یا سده‌های ابتدایی قرون وسطی آغاز شد.

طاعون سیاه (از ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱)

طاعون سیاه که به مرگ سیاه هم شهرت دارد از سال ۱۳۴۷ قمری در سراسر اروپا شیوع یافت و موجب کشته شدن دست‌کم ۲۵ میلیون نفر تنها در قاره اروپا شد.

گفته می‌شود، ۲۰۰ سال طول کشید تا جمعیت اروپا به میزان قبل از سال ۱۳۴۷ بازگردد.

این بیماری از شرق و از کشورهای چین، هند، ایران، سوریه و مصر آغاز شده بود. بنابراین بر اساس روایت‌ها، تعداد کشته‌ها در شرق جهان به‌مراتب بالاتر از اروپا بوده است. برخی برآوردها نشان می‌دهد، حدود ۲۰۰ میلیون نفر بر اثر این بیماری جان خود را از دست دادند.

یکی از نتایج اجتماعی این بیماری، کاهش قابل توجه برده‌داری به‌دلیل کشته شدن تعداد زیادی از افراد بود. سطح زندگی بازمانده‌ها بالا رفته و کارگران فرصت‌های شغلی بیشتری در اختیار داشتند.

همچنین تحرک اجتماعی افزایش یافت و دیگر فرصت چندانی برای جنگ وجود نداشت.

این فاجعه بزرگ همچنین تقویت عرفان را به‌دنبال داشت. چرا که رنج‌های بسیار طی این دوره، نفوذ کلیسای کاتولیک را در روم به چالش کشیده بود.

آبله (از قرن پانزدهم تا هفدهم)

زمانی‌که اروپایی‌ها برای اولین‌بار در سال ۱۴۹۲ میلادی وارد آمریکا شدند، بیماری‌های زیادی را به همراه خود به این قاره وارد کردند. یکی از این بیماری‌ها آبله بود؛ بیماری واگیرداری که ۳۰ درصد از افراد مبتلا را قربانی می‌کرد.

تخمین زده می‌شود که طی این دوره، آبله جان حدود ۲۰ میلیون نفر، یعنی معادل ۹۰ درصد از جمعیت آمریکا را گرفت.

این بیماری به اروپایی‌ها کمک کرد تا مناطق تخلیه‌شده را توسعه داده و مستعمره خود کنند. به این ترتیب آبله به‌نوعی تاریخ آمریکا، آینده فاتحان اروپایی این قاره و اقتصاد جهانی را برای همیشه تغییر داد.

به‌عنوان مثال، بهره‌برداری از منابع طبیعی در آمریکای لاتین که شامل طلا و نقره می‌شد، منجر به تورم گسترده در دوران امپراتوری بزرگ اسپانیا شد.

جان مینارد کینز، اقتصاددان در سال ۱۹۳۰ در این زمینه نوشت: انقلابِ قیمت نقطه عطف مهمی در شکل‌گیری سرمایه‌داری مدرن بود.

وبا (از ۱۸۱۷ تا ۱۸۲۳)

بیماری وبا هفت بار در جهان عالم‌گیر شد، اما اولین بار، در یکی از شهرهای هند شیوع یافت و پس از آن به دیگر کشورهای همسایه رسید.

در دوره اول شیوع، این بیماری هفت میلیون نفر را قربانی کرد. جان اسنو (John Snow)، پزشک انگلیسی به یافته‌هایی برای جلوگیری از گسترشِ بیماری دست پیدا کرد و در نهایت در سال ۱۸۵۴ با جداسازی منبع آب از طریق یک پمپ، در محله‌ای در لندن به نام سوهو، جلوی شیوع بیماری را گرفت.

سازمان جهانی بهداشت نام «بیماریِ همه‌گیرِ فراموش‌شده» را بر روی وبا گذاشته و اعلام کرده است که هفتمین دوره شیوع آن از سال ۱۹۴۱ آغاز شده و تا امروز ادامه دارد. بر اساس گزارش‌ها، سالانه ۱٫۳ میلیون تا چهار میلیون نفر به وبا مبتلا شده و ۲۱ هزار تا ۱۴۳ هزار نفر بر اثر آن جان خود را از دست می‌دهند.

از آنجا که وبا در اثر آشامیدن آب یا خوردن مواد غذایی آلوده به باکتری‌های خاص ایجاد می‌شود، مردم در کشورهایی با نابرابری شدید و عدم توسعه‌یافتگی اجتماعی، بیشتر از آن آسیب می‌بینند.

وبا همچنان در حال تغییر جهان، به‌ویژه در نقاط فقیر است. در حالی که در کشورهای ثروتمند خبری از این بیماری نیست.

آنفلوانزای اسپانیایی (از ۱۹۱۸ تا ۱۹۱۹)

آنفلوانزای اسپانیایی که به آن آنفلوانزای دنیاگیرِ ۱۹۱۸ هم گفته می‌شود، در اوایل قرن بیست و یکم با شیوع ویروس H1N1 حدود ۵۰۰ میلیون نفر یا یک‌سوم از جمعیت جهان را آلوده کرد. این بیماری همه‌گیر در نهایت حدود ۵۰ میلیون قربانی به‌جا گذاشت.

شیوع این بیماری در اواخر جنگ جهانی اول شروع شد و مقامات بهداشت عمومی برای مقابله با بیماری‌های ویروسی هیچ پروتکل رسمی نداشتند. در نهایت این روند منجر به گسترش بیش از حد بیماری شد.

در سال‌های بعد تحقیقات در مورد چگونگی شیوع این بیماری و پیشگیری از آن منجر به بهبود سلامت عمومی و کاهش تاثیر بیماری‌های مشابه و انواع ویروس‌های آنفلوانزا شد.

آنفلوانزای هنگ‌کنگی (۱۹۶۸ تا ۱۹۷۰)

پنجاه سال پس از آنفلوانزای اسپانیایی، ویروس دیگری تحت عنوان H3N2 در سراسر جهان شیوع یافت.

بر اساس برآوردها، تعداد قربانیان این بیماری حدود یک میلیون نفر بود که صد هزار نفر آن در ایالات متحده آمریکا بودند.

این سومین آنفلوانزای همه‎گیر بود که در قرن ۲۰ رخ می‌داد. دو مورد دیگر آنفلوانزای اسپانیایی در سال ۱۹۱۸ و آنفلوانزای آسیایی در سال ۱۹۵۷ بودند.

این باور وجود دارد که ویروس آنفلوانزای آسیایی تکامل یافت و به‌شکل آنفلوانزای هنگ‌کنگی ظهور کرد.

اگرچه این ویروس به اندازه آنفلوانزای اسپانیایی مرگبار نبود، اما سرعت سرایت ویروس H3N2 بسیار بالا بود؛ به‌طوری‌که ۵۰۰ هزار نفر تنها در دو هفته نخست شیوع این بیماری در هنگ‌کنگ به آن آلوده شدند.

شیوع آنفلوانزای هنگ‌کنگی موجب شد جامعه جهانی در نهایت نقش حیاتی واکسیناسیون و جلوگیری از بیماری‌ها را جدی‌تر بگیرد.

ایدز (۱۹۸۱ تاکنون)

اگرچه اولین موارد مبتلا به ایدز یا HIV اولین بار در سال ۱۹۸۱ گزارش شدند، اما این بیماری همچنان قربانی به‌جا می‌گذارد. از سال ۱۹۸۱ تاکنون ۷۵ میلیون نفر به ویروس اچ‌آی‌وی مبتلا شده و ۳۲ میلیون نفر جان خود را از دست داده‌اند.

به‌عنوان یک بیماری مقاربتی که هنوز هیچ درمانی برای آن پیدا نشده، ایدز هرساله زندگی میلیون‌ها انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

با این حال به لطف یافته‌های پزشکان، داروهای ضدویروس اچ‌آی‌وی، قابلیت کنترل این بیماری را دارند و می‎توانند به کاهش سرعت پیشرفت آن و بهبود کیفیت زندگی بیمار کمک کنند. به‌این ترتیب شخص مبتلا ممکن است از یک زندگی طولانی بهره‌مند باشد.

آفریقا بیشترین میزان مبتلایان به ایدز را دارد و مطالعات بسیاری درباره تاثیر این بیماری بر اقتصاد جهانی به‌ویژه در قاره آفریقا انجام شده است.

سارس (از ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۳)

سارس یا سندرم تنفسی حاد، اولین بار در استان گوانگ‌دونگ در جنوب شرقی چین ظهور کرد. اما در طول ۹ ماه به ۲۶ کشور جهان گسترش یافت و بیش از هشت هزار نفر به آن آلوده شدند. تعداد قربانیان ویروس سارس، ۷۷۴ نفر گزارش شده است.

قرنطینه و سخت‌گیری‌های گسترده در نهایت موجب شد این ویروس در ۹ ماه مهار شود. دانشمندان در حال مطالعه ویروس جدید موسوم به کووید-۱۹ هستند و بر این باورند که ترکیب ژنتیکی آن حدود ۸۶٫۹ درصد به ویروس سارس مشابهت دارد.

شیوع ویروس سارس نقش مهمی در افزایش آگاهی مردم برای جلوگیری از انتقال ویروس به‌ویژه در کشور هنگ‌کنگ داشت.

آنفلوانزای خوکی (از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۰)

شکل جدیدی از ویروس آنفلوانزا در سال ۲۰۰۹ پدیدار شد. این ویروس جدید H1N1 تقریبا ۶۰٫۸ میلیون نفر را در ایالات متحده آلوده کرد و مرگ‌ومیر آن چیزی حدود ۲۴۸ هزار و ۵۰۰ نفر برآورد شده است.

از آنجا که این بیماری ابتدا از خوک شروع و به انسان منتقل شد، نام آن را آنفلوانزای خوکی گذاشتند. این بیماری با آنفلوانزای معمولی متفاوت است. در حالی که در آنفلوانزای معمولی حدود ۷۰ تا ۹۰ درصد از مرگ‌ومیرها برای افراد بالاتر از ۶۵ سال رخ می‌دهد، در آنفلوانزای خوکی ۸۰ درصد از نرخ مرگ‌ومیر مربوط به افراد کمتر از ۶۵ سال بوده است.

آنفلوانزای خوکی نشان داد که سرعت همه‌گیری ویروس در قرن بیست و یکم چگونه می‌تواند جهان را تحت تاثیر قرار داد. این ویروس به‌منزله هشداری برای جامعه جهانی و نیاز کشورها برای واکنش سریع در مقابل بیماری‌های واگیردار بود.

با شیوع این بیماری، بسیاری از کشورها با سیستم‌های بهداشتی و درمانی پیشرفته، دریافتند که چقدر در برابر شیوع سریع ویروس‌ آنفلوانزا آسیب‌پذیر هستند.

ابولا (از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶)

نام این ویروس از رودخانه‌ای واقع در کشور زئیر، که امروز به آن جمهوری دمکراتیک کنگو می‌گویند، گرفته شده است. هرچند در مقایسه با بسیاری از بیماری‌های مدرن قرن حاضر، گسترش آن تنها به برخی مناطق جهان محدود شد، اما نرخ مرگ‌ومیر این بیماری بسیار وحشتناک بود.

ابولا در سال ۲۰۱۴ از روستایی در گینه شروع شد و سپس به تعداد معدودی از کشورهای همسایه در غرب آفریقا گسترش یافت. از ۲۸ هزار و ۶۰۰ نفر فرد مبتلا به این ویروس، ۱۱ هزار و ۳۲۵ نفر جان خود را از دست دادند. بیشترین تعداد مرگ‌ومیر به سه کشور گینه، لیبریا و سیرالئون مربوط می‌شود.

بر اساس برآوردها، این بیماری در مجموع ۴٫۳ میلیارد دلار هزینه بر روی دست کشورها گذاشت؛ تا جایی که گفته می‌شود، سرمایه‌گذاری‎های خارجی در سه کشور فوق به شکل چشمگیری کاهش یافت.

همانند وبا، ابولا هم کشورهایی با کمترین تجهیزات پزشکی و درمانی را تحت تاثیر قرار داد.

ویروس کرونا (از دسامبر ۲۰۱۹ تاکنون)

ویروس کرونا یا کووید-۱۹ هم از دیگر ویروس‌هایی است که در سه ماه اخیر آسیب‌پذیری کشورها در برابر گسترش ویروس‌ها را ثابت کرده است.

تاکنون (۱۸ مارس ۲۰۲۰)، ۱۸۳ هزار نفر در بیش از ۸۶ کشور جهان به این ویروس مبتلا شده و حدود هفت هزار و ۴۱۵ نفر جان خود را از دست داده‌اند. بیشترین تعداد مبتلایان و نرخ مرگ‌ومیر به کشور چین مربوط می‌شود.

به‌دلیل محدودیت‌های اعمال‌شده در بیشتر کشورهای جهان از جمله تعطیلی کارخانه‌ها، رستوران‌ها و مدارس و نگرانی سرمایه‌گذاران، بازارهای جهانی به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفته‌اند. در عین حال سیاستگذاران با تزریق تریلیون‌ها دلار به بازارهای مالی در تلاشند تا از وقوع یک رکود دیگر جلوگیری کنند.

اما به‌نظر می‌رسد تا زمانِ مهارِ کامل این بیماری، بازارها آرام نخواهند شد. سقوط بازارهای سهام، افت بازدهی اوراق قرضه و کاهش ارزش کامودیتی‌ها علی‌رغم تلاش‌های بانک‌های مرکزی و سیاستگذاران همچنان ادامه دارد.

بر اساس آخرین پیش‌بینی‌ها، احتمالا حدود ۴۰ تا ۷۰ درصد از جمعیت جهان به این ویروس آلوده خواهند شد. تحقیق دیگری از سوی دانشگاه ملی استرالیا انجام شده که نشان می‌دهد، این ویروس موجب مرگ میلیون‌ها نفر شده و کاهش ۲٫۴ تریلیون دلاریِ تولید ناخالص داخلی در جهان را به‌دنبال خواهد داشت.

جهان هنوز در مراحل اولیه شیوع ویروس کرونا به‌سر می‌برد. حدود یک دهه از شیوع آنفلوانزای خوکی می‌گذرد و دنیای مدرن ثابت کرده که هنوز آمادگی و توانایی لازم برای مقابله با بیماری‌های همه‌گیر را ندارد.