این مسجد در سال ۵۰ هجری قمری (۶۷۰ میلادی) در ابتدای تأسیس شهر قیروان در زمینی به مساحت ۹٬۰۰۰ مترمربع ساخته شد و یکی از کهن ترین مساجد جهان اسلام و الگویی برای سایر مساجد ساخته شده در مغرب عربی است. مسجد قیروان یکی از تأثیرگذارترین و بزرگ ترین یادبودهای اسلامی در شمال آفریقا است. فضای آن شامل یک نمازخانه با ستون‌های موازی، حیاط دارای سنگفرش مرمری و یک گلدسته بزرگ مربعی است.
در دورهٔ اغلبیان کارهای زیادی در توسعهٔ مسجد انجام شد. شهرت مسجد عقبه و سایر مکان‌های مذهبی قیروان، به توسعه و افزایش جمعیت آن کمک کرد. دانشگاهی که دانشجویان آن در مسجد، درس می خواندند، مرکزی برای آموزش علوم اسلامی و طبیعی بود. با زوال شهر قیروان، مرکز مطالعات فکری به دانشگاه زیتونه در شهر تونس منتقل شد.
موقعیت مکانی و معماری مسجد
مسجد در منطقه داخلی حومة الجامی در شمال شرق شهر قیروان قرار دارد. این مکان، قلب بافت شهری است که توسط عقبه بن نافع تأسیس شده است. ولی به دلیل طبیعت ویژه این سرزمین که در معرض شاخه‌هایی از وادی بود، توسعهٔ شهری به سمت جنوب شهر انجام شد. سپس تحولات قیروان باعث هجوم بنی‌هلال در ۴۴۹ قمری شد که نتیجهٔ آن، زوال شهر بود.
ساختمان به صورت یک چهارضلعی نامنظم بزرگ است. طول شرقی ۱۲۷٫۶ متر و طول غربی ۱۲۵٫۲ متر است. عرض دو سوی شمالی (که گلدسته در میانه آن قرار دارد) و جنوبی آن نیز ۷۲٫۷ متر و ۷۸ متر است. مساحت کل مسجد، ۹ هزار مترمربع است.
ساختمان مسجد، از بیرون به صورت یک دژ دیده می شود. دیوارهای مسجد با بلندای ۱٫۹۰ متر از سنگ‌های پرداخت شده و روی آنها ردیفی از سنگ لاشه و ردیفی از آجر ساخته شده است. برج های مربعی به بلندای ۴٫۲۵ متر در هر ضلع بنا شده‌اند و پایه‌های توپر و برجسته برای حمایت دیوارها کاربرد دارند. علاوه بر نقش دفاعی، پایه‌ها و برج‌ها در پایدارسازی بنا روی خاک نرم تأثیر دارند.
تاریخچه و تکامل
در زمان تأسیس قیروان در ۵۰ قمری (۶۷۰ میلادی)، عقبه بن نافع فرمانده عرب مکان مسجد را در مرکز شهر، نزدیک به امارت حکومتی برگزید. در حدود ۶۹۰ میلادی، بربرها پس از تصرف شهر، مسجد را تخریب کردند. سپس مسجد در سال ۷۰۳ توسط حسن بن نعمان غسانی بازسازی شد. با افزایش تدریجی جمعیت قیروان و افزایش تعداد نمازگزاران، هشام بن عبدالملک اموی، به فرماندار خود، بشر بن صفوان دستور داد که شهر را توسعه دهد که شامل نوسازی و توسعه مسجد در حدود سال‌های ۷۲۴ تا ۷۲۸ نیز بود. در این فرایند توسعه، همه مسجد را به جز محراب بازسازی کرد. ساخت گلدسته نیز زیر نظر او آغاز شد. یک دورهٔ دیگر بازسازی در سال ۷۷۴ شامل تغییرات و تزئیناتی در مسجد، زیر نظر یزید بن حاتم فرماندار عباسی انجام شد.
در زمان فرمانروایان اغلبی، قیروان در دوران اوج خود بود و مسجد، از این دورهٔ ثبات و رفاه سود می برد. در ۸۳۶، زیادت‌الله دوباره مسجد را بازسازی کرد. ظاهری که اکنون از مسجد دیده می شود، در این زمان شکل گرفت. هم‌چنین کنبد آجدار محراب برافراخته شد. ابوالابراهیم در حدود ۸۶۲، مسجد را با افزودن ۳ دهانه به سمت شمال توسعه داد و گنبدی روی رواق طاقدار پیش از نمازخانه افزود. ابراهیم دوم در ۸۷۵، سه دهانه دیگر ساخت که باعث کوچک شدن صحن مسجد شد.
وضعیت کنونی مسجد را می توان تا دوره اغلبیان ردیابی کرد. هیچ عنصری به جز محراب، قدیمی تر از سدهٔ نهم میلادی نیست. پس از اغلبیان، ترمیم‌های جزئی در ۱۰۲۵ توسط زیریان، در ۱۲۴۸ و ۱۲۹۳ توسط حفصیان، در ۱۶۱۸ توسط مرادیانو در اواخر سدهٔ نوزدهم و اوایل سدهٔ بیستم انجام شد. در ۱۹۶۷ فعالیت‌های ترمیمی عمده‌ای زیر نظر مؤسسه ملی باستان شناسی و هنر آغاز شد که پنج سال به طول انجامید و مسجد در روز میلاد پیامبر در سال ۱۹۷۲ بازگشایی رسمی شد.
در میان تونسی ها ضرب المثلی رایج است که می گویند مسجد جامع القیروان قدیمی تر از خود شهر قیروان است. این مسجد قدیمی ترین مسجدی است که در آفریقای مسلمان تاسیس شد.
گلدسته و گنبد مسجد
گلدسته مسجد عقبه بن نافع از زیباترین گلدسته های است که مسلمانان در آفریقا ساخته اند و تمام گلدسته های که بعدها در مغرب عربی ساخته شد از این مسجد الگو برداری شد.
این مسجد شش گنبد دارد که شامل گنبد محراب از قدیمی ترین گنبدهایی است که مغرب عربی ساخته شده است. گنبد «باب البهو» که در ورودی درب وسط مسجد بنا شده است که یکی از زیباترین گنبدهای این مسجد است. دو گنبد دیگر که بر بالای نمازخانه در سمت شرق و غرب مسجد بنا شده است. گنبدی که بر بالای سمت غربی ساختمان مسجد بنا شده است و گنبدی دیگر بر روی گلدسته قرار گرفته است.
شاهکار مهندسی معماری
مسجد جامعه قیروان یکی از شاهکارهای معماری در مغرب عربی به شمار می رود. سنگ ها و ستون های این مسجد از مناطق مختلف تونس جمع آوری شده و از بقایای آثار رومانیایی ها و بیزانس ها می باشد. مسجد هشت ورودی دارد که 4 ورودی در سمت شرقی و 4 ورودی دیگر در سمت غربی قرار گرفته است. ستون های تاجدار این مسجد با ستون های چوبی افقی به همدیگر متصل شده اند.
منبع: الکوثر