نقش نگاه توحیدی در سلامت انسان

به گزارش بهداشت نیوز، انسان موضوع مشترک دین و علوم پزشکی است. هدف هر دو رساندن انسان به سعادت، فلاح و سلامت است و هر دو در راستای هدف خود دستورالعمل صادر کرده و توصیه هایی دارند. البته اندیشمندان مکاتب رایج عموما تفکر دینی را جزئی از کل اندیشه انسانی می داند و با غفلت از فطرت و اندیشه توحیدی، دین را صرفا به عنوان اهرمی کمکی در درمان بیماری های روانی و ناراحتی های روحی که گاه می توان از آن استفاده کرد، مطرح نموده اند. در صورتی که در حوزه معرفت دینی، بستر و زمینه اصلی تفکر و باورهای درست را اندیشه توحیدی و ایمان به خدا تشکیل می دهد و زیربنای اصلی باورهای غیر منطقی ناباوری به تفکر توحیدی است.

انسان در عصر حاضر با وجود رشد و تسلط بیشتر بر حوادث و بلاهای طبیعی و با وجود برخورداری از امکانات مادی، در وجود خویش احساس ضعف نموده و نیاز دارد تا در سختی ها و مشکلات زندگی به قدرتی ماوراء طبیعی پناه برد. ادیان الهی و به ویژه دین مبین اسلام به این نیاز بشر پاسخ داده و راه حل مناسبی پیشنهاد کرده و انسان را به دعا و انس با خداوند و اعمال عبادی نظیر نماز و روزه تشویق کرده‌اند.یکی از گرایش های انسان، گرایش به سلامتی است که دین نه تنها آنرا انکار نکرده، بلکه یک سلسله از تعالیم خود را بر اساس این میل طبیعی مبتنی ساخته است. بر اساس آموزه های دینی، بهترین راه سالم سازی و پیشگیری از انحرافات و رسیدن به آرامش تقویت ارزشهای الهی است. چنانچه حضرت علی (ع) می فرماید: شما را به تقوی الهی سفارش می کنم آنرا حفظ کنید و خود را بوسیله آن محفوظ بدارید.

قرآن فردی را سالم و سلیم النفس می داند که با تکیه بر فطرت توحیدی از ایمان در قلب برخوردار بوده و در رفتار با ایجاد تعادل میان قوای متضاد درونی و نیز تقابلات بیرونی و درونی برخاسته از غرایز و محیط بهترین شیوه را در دستیابی به  خوشبختی و قرب الی الله بر گزیند.

از جمله تفاوت هایی که نگرش قرآنی به انسان با سایر نگرشهای موجود دارد، فطری دانستن دین می باشد. به این ترتیب، توصیه های دینی، تحمیلی و بیگانه با انسان نیست، بلکه پاسخ مثبتی به ندای درون (فطرت) انسان است. این توصیه ها عقلانی است و هر آنچه عقلانی باشد، انسان ذاتا برای آن پذیرش دارد. تفاوت دیگر این است که از آنجایی که این توصیه ها منطبق با فطرت انسان است، با همه انسان ها و در همه شرایط جغرافیایی و فرهنگی سازگار بوده و برای همه آنها کارا، موثر و راه گشاست.

در سایر مکاتب تنها رابطه انسان با خودش و دنیای پیرامونش مطرح است. انسان محور جهان هستی است. باید تنها به خودش ایمان داشته باشد. میزان منطقی بودن یا نبودن افکار، رفتارها یا عواطف، خود او و اطرافیانش هستند. در صورتی‌که در تفکر دینی به انسان و باورهایش در محدوده وسیعتری نگاه می شود و میزانی برای سنجش به دست او می دهد. قرآن حذف رابطه انسان با خدا را موجب از خود بیگانگی انسان می داند. وقتی انسان چنین رابطه ای را بفهمد، این بینش مانع بسیاری از انحرافات و اختلالات رفتاری و منشی در او می‌شود.

در قرآن کریم آیات بسیاری وجود دارد که فطرت وجودی انسان و حالات گوناگون روان او را متذکر شده، علل و عوامل انحراف بیماری‌ها و همچنین راه های تهذیب، تربیت و درمان روان انسان را نشان داده است. این نشان از اهمیت روان آدمی و نقش آن در سلامت بشر دارد. هم اکنون نیز بررسی های علمی ثابت کرده است که درصد قابل توجهی از بیماری های جسمانی، ریشه روان شناختی دارند و بهره مندی از بهداشت روان می‌تواند بر سلامت جسم اثر مثبتی داشته باشد. از آن سو، سلامت جسم نیز بستر مناسبی برای رسیدن به احساس امنیت درون و سلامت ذهن و روان است. نوع نگرش و باورهای آدمی درباره زندگی و محیط پیرامون خود و نیز تعهدات ارزشی و ویژگی های زندگی فردی و اجتماعی انسان، در بهره مندی از بهداشت روانی مطلوب بسیار اثر گذارند.

کارشناسان سازمان بهداشت جهانی از «بهداشت روانی» به «سلامت روان و فکر”تعبیر کرده اند و می‌گویند: «سلامت فکر، عبارت است از قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی، عادلانه و مناسب.»

خداوند کریم با تأکید بسیار در آیات نورانی وحی، تنها راه رستگاری و سعادت انسان را در «تزکیه» و پالایش روح و روان او می داند، آنجا که میفرماید: « همانا هر که نفس خود را تزکیه کرد، رستگار شد». در حقیقت سلامت روان، گامی در جهت پالایش روح است که قرآن کریم از آن به «تزکیه» تعبیر می فرماید.

متوجه ساختن انسان به مقوله ایمان به خداوند و توحید و بندگی او، نخستین و اساسی ترین آموزه پیامبران الهی و معصومان علیهم السلام بوده است. اصلی ترین رکن دین؛ یعنی ایمان به خدای یکتا سبب می شود انسان از نگرانی و تشویش خاطر در امان بماند. همچنین او را به پایداری در برابر رویدادهای ناگوار زندگی رهنمون می شود، به گونه ای که دیگر هیچ حادثه‌ای نمی‌تواند در آدمی تزلزلی به وجود آورد.

بررسی اثرات ابعاد مهم جهان بینی توحیدی (ایمان، توکل، تسلیم  و صبر) بر سلامت انسان:

ایمان و باور :

یقینا تنها خداوند به عنوان آفریننده انسانها از تمام زوایای وجودی انسان با خبر است و درد و درمان او را هم تنها خداوند و برگزیدگان او می دانند. هر چند ممکن است برخی از این زوایای وجودی را هم خود بشر پی ببرد اما روشن است که علم بشر هم محدود است و هم دارای درصد خطای بالا.

دین مبین اسلام که حاوی برنامه های زندگی بشر است؛ از مهمترین رهنمودهای آن ایمان به خدا و باور وعده های اوست. لذا توحید جزو اصول دین به شمار می‌رود، چرا که زیر بنای تمام تعلیمات اسلام خدابینی و خدا پرستی است. تمام بدبختی های انسان از زمانی شروع می‌شود که از این اصل اساسی دست برداشته و به هواپرستی روی آورد. آری اگر انسان در این دنیا با این شیوه زندگی کرد که "هر چه خدا بگوید عمل میکنم”موفق بوده و از سلامت روحی و روانی بالایی برخوردار است. اما اگر تمام زندگی او این چنین بود که "هر چه هوس بگوید عمل می کنم”این زندگی بر مبنای تمایلات پست نفسانی می چرخد و کم کم به دره بدبختی سقوط می کند.

امروزه نیز برخی از دانشمندان و روانشناسان به این عقیده رسیده اند که "کسی که واقعا معتقد به مذهب است؛ هرگز گرفتار امراض عصبی نخواهد شد". و خود از مبلغان معنویت گشته اند. اما باید توجه داشت که آن ها ما را از آن جهت به دینداری تشویق نمی کنند که به خداوند ایمان آورده، موحد شویم و به حساب و کتاب آخرت اعتقاد پیدا کنیم و از آتش جهنم آن دنیا رهایی یابیم، بلکه برای نجات از آتش جهنم این دنیا (یعنی جهنم بیماری های روان تنی مثل زخم معده و اختلال های عصبی و روانی و جنون ) است که گرویدن به معنویت را سفارش می نمایند.

خداوند در آیات متعددی ایمان واقعی را مایه آرامش و دوری از استرس و افسردگی میداند:

- آگاه باشید که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می شوند.

- محققا کسانی که گفتند "پروردگار ما خداست”سپس ایستادگی کردند بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد.

- خداوند در آیات دیگری به به مومنان وعده آرامش و دوری از اضطراب داده است: «اوست که بر دل های مومنان آرامش فرستاد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.»

امام صادق(ع) در تفسیر این آیه شریفه منظور از آرامش را همان ایمان دانسته اند.

حضرت علی(ع) در مورد حقیقت ایمان می فرمایند: ریشه ایمان، تسلیم نیکو در برابر فرمان خداست.

پیامبر گرامی اسلام می فرمایند: «برترین ایمان آن است که برای خدا دوست بداری، برای خدا دشمن بداری، زبانت را در ذکر خدا به کار گیری، آنچه برای خود دوست داری، برای مردم نیز دوست داشته باشی و آنچه برای خود نمی پسندی برای مردم نیز نپسندی، و به نیکی سخن گویی یا خاموش بمانی.”آری اگر کسی به فکر این باشد که به خاطر خدا دوستی بورزد و به خاطر او با کسی دشمنی کند، دیگر روابط اجتماعی ناسالمی نخواهد داشت و به همین سبب در جامعه دچار تنیدگی و اضطراب نمی شود.

در حقیقت اگر آدمی خدا را از یاد ببرد و به پیشگاه او بار نیابد، این دنیای تاریک و بی اعتبار، در نظرش بی هدف و ملال آور خواهد بود. در این صورت یقینا به علت احساس پوچی زندگی و پی آمدن آن، که فشار روانی و اضطراب و عدم تعادل فکری و رفتاری است، جسم انسان نیز تحت تاثیر قرار گرفته، او را رنجور و بیمار می سازد. لذا خداوند  یاد نام خدا را تنها آرامش دهنده  دل ها می‌داند آنجا که می‌فرماید: «همان کسانی  که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا می گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دل ها آرامش می‌یابد.”

توکل :

یکی از مفاهیم اخلاقی در فرهنگ اسلامی که در تأمین سلامت روانی و جلوگیری از آشفتگی فرد، نقش دارد، مفهوم «توکل”است. توکل عبارت است از: «اعتماد کردن و مطمئن بودن دل بنده در تمامی امور خود به خدا و حواله کردن همه کارها به پروردگار و بیراز شدن از همه قوای دیگر و تکیه بر قدرت و قوت الهی.»

این مفهوم، بر این باور اساسی استوار است که در جهان هستی غیر از خدای یگانه، مؤثر دیگری وجود ندارد و همه قدرتها و گردشها به خدا منتهی می شود. (لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللَّه العَلی العَظیم)

اگر انسان معتقد باشد که سرچشمه همه قدرتها خداست و بدون اذن و خواست او کمترین تغییری در عالم به وجود نمی آید، و خواست و مشیت الهی در همه جهان هستی جریان دارد، و خداوند برای کفایت امور بندگان و رعایت مصالح و مفاسد آنان قدرت کافی و دانش لازم را دارد و نسبت به هر فرد از بندگان خود بی نهایت عطوف و مهربان است و بالاتر از علم او علمی و بالاتر از قدرت او قدرتی نیست و تمام خیر و خوبی نزد او و در دست اوست، در مرحله بعد به این باور می رسد که پس باید به چنین قدرتی اعتماد کرد و تکیه زد و امیدوار بود. باید در همه امور و کارها از او مدد خواست و پس از اینکه همه تلاش خود را در چارچوبهای مجاز و مشروع در مورد آن به کار گرفت، در باب حصول نتیجه، چشم امید به خدا داشته باشد و از او بخواهد که ثمرات و آثار تلاش را بر آن مترتب کند.

اگر کسی اعتقاد به این داشته باشد که “اگر خدا خیر کسی را بخواهد، هیچ کس نمی تواند آن خیر را از انسان بگیرد و مانع رسیدن به آن شود. همچنین اگر خدا بخواهد به خاطر گناهان و دوری انسان از او، به کسی زیانی برساند هیچ کس توان جلوگیری از این زیان را ندارد”دیگر از سختی ها و مشکلاتی که برایش پیش می آید دچار اضطراب نمی شود و همچنین نسبت به رسیدن به مادیات دنیا خود را به نگرانی مبتلا نمی کند.

توکّل دارای آثاری است. برخی از این آثار عبارت اند از:

- رهایی از اضطراب و دلشوره و کم شدن تشویش و نگرانی

- زیاد شدن امیدواری

- احساس برخورداری از پشتوانه ای محکم و حمایت حامی قدرتمند که موجب دلگرمی است

- عدم یأس و دلسردی در صورت عدم حصول نتیجه دلخواه.

قرآن بعد از تذکر به این امر که معبودی جز خدای یگانه نیست، توکل بر او را به عنوان یک امر لازم بر می شمرد. و بندگان را به داشتن این صفت، تشویق می کند. این تشویق از طریق برشمردن آثار معنوی و اخروی و دنیوی توکل صورت می گیرد. در یک جا می فرماید: خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.

محبت خداوند برای مؤمنان ارزشمند و با معناست و اثر تشویقی زیادی بر آنان دارد و در جای دیگری می فرماید: هر کس به خدا توکل کند خداوند برای او کافی است.

تسلیم :

مفهوم دیگری که در فرهنگ اسلام بسیار مورد توجه قرار گرفته است عبارت است از: تسلیم در برابر مشیت الهی و راضی بودن به سرنوشت. با این باور، کدام مصیبت می تواند انسان را درهم بشکند و او را به مرز فروپاشی روانی و اختلال و آشفتگی نزدیک کند. مصیبت و بلا بر ایمان مؤمنان می افزاید و توجه آنان را به اصولی جلب می کند که التفات بدانها به تصحیح مسیر زندگی آنان می انجامد.

صبر :

توحید، دارای آثار روانی فردی نیز هست. یکی از آثار روانی توحید این است که باورمندان به آن از قدرت تحمل زیادی در مصائب و مشکلات برخوردار می شوند. مصیبت و بلا نه تنها آنان را درهم نمی شکند و از پای نمی اندازد بلکه بر عمق و وسعت ایمان و باورشان می افزاید.

در سوره مبارکه کهف، در  آیات بسیاری از این سوره به “صبر“ اشاره شده است. اگر انسانی حقیقتا باور توحیدی را در وجود خود ایجاد کند و مطمئن باشد در جهان هیچ نیرویی به غیر از خدا موثر نیست و هرچه اسباب و علل در انجام امور عالم وجود دارد همه در طول اراده خداوند است و نهایتا همه کارها با خواست او انجام می گیرد، در صورت چنین بینشی است که انسان تسلیم اراده خداوند خواهد بود و در نتیجه این تسلیم صفت صبر در او بسیار نمایان می شود و خود این صبر ایجاد آرامشی در دل او می نماید و او را از بسیاری از امراض روانی و در نتیجه امراض جسمی، دور مینماید.چنانچه در احادیث داریم صبر برای ایمان به منزله سر برای تن است و همانطور که تن بی سر ارزشی ندارد، ایمان بدون صبر هم ارزشی ندارد و اصلا ایمان نیست. پس می توان گفت یکی از نشانه های اصلی ایمان به وحدانیت خداوند متعال بروز صفت صبر در آدمی است که او را به سر منزل سلامت می‌رساند.

انسانها در صبر ظرفیت ها و مراتب گوناگونی دارند و لذا هر چه بینش توحیدی و به تبع آن صبر در انسانی پر رنگ تر باشد، بالتبع آرامش و ایمان او بیشتر خواهد بود و از سلامت نفس و سلامت قلب بیشتری برخوردار خواهد بود.

مفاهیم دیگری همچون باور به علم، احاطه، حکمت، قدرت، تدبیر و رحمت خداوند نیز هر کدام دارای آثار مثبت و سازنده‌ای بر افکار، احساسات و رفتارها هستند. نتیجه نهایی مجموعه آنها این است که انسان باورمند به آنها، انسانی می شود با شخصیت محکمِ برخوردار از آرامش روان و اطمینان خاطر، صبور و حلیم در برابر شداید و مشکلات و مصائب و مشقّات که در نهایت سلامت روانی  و در نتیجه سلامت جسمانی او را هم در حوزه فردی و هم در حوزه اجتماعی تامین خواهد کرد.

هرچه درجه خلوص ایمان و باور به این عقاید و معارف، بیشتر و میزان آگاهی به این شناخت، افزون تر باشد، به همان نسبت، آثار این باورها در اندیشه، احساس و رفتار فرد، ظاهر می شود و به مقداری که در هر یک از ابعاد و جنبه ها کاستی وجود داشته باشد به همان مقدار از آثار مثبت آن کاسته می شود.

بحث و نتیجه گیری:

همانطور که اشاره شد، خداوند انسان را بر پایه توحید خلق کرده و این اساس و شالوده انسانی است. بنابراین توحید شکل دهنده و جهت دهنده همه حرکت ها و مسیرهای زندگی است. سلامتی هم که یکی از اصول زندگی بشری است، از این قاعده مستثنی نبوده و بطور قطع با بینش انسان نسبت به خود و جهان اطرافش رابطه ای تنگاتنگ دارد.

در مطالعات بسیاری رابطه دین (و نه معنویت ) با سلامت مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن نیز به نفع حضور دین و تاثیر مثبت دین مداری در زندگی اشخاص بوده است. اما در اکثر این پژوهش ها نتوانسته اند عوامل مداخله کننده ای که در زندگی اشخاص و جوامع وجود دارد را به درستی کنترل کنند. از طرفی به ریشه این معنویت یعنی توحیدی یا غیر توحیدی بودن آن کمتر پرداخته شده است. در حالیکه این مسئله در قرآن مورد تاکید قرار گرفته و راه رستگاری را اعتقاد به خدای واحد عنوان کرده است.

با توجه به این نکته که از نظر اسلام حیات انسان منحصر به حیات دنیوی نبوده و این بخش تنها بخش کوچکی از حیات آدمی را به خود اختصاص می دهد و بر اساس آموزه های بزرگان دین، سلامتی انسان باید دنیا و آخرت انسان را پوشش دهد و سبب عافیت هر دو دنیای انسان گردد. سلامتی باید همچون لباسی پوشاننده فرد باشد. انسان را بی نیاز کند. انسان باید همیشه به یادداشته باشد که از خود هیچ نداشته است و سلامتی از جانب خدای رحمن و رحیم به انسان اعطا شده است. زیرا عوامل بسیار متعددی در برقراری سلامتی و یا مخدوش نمودن آن نقش دارند که جز با لطف حق این نعمت میسر نخواهد بود. از طرفی توکل به خدای متعال نیروی محرکه ایست که خود می تواند تضمین کننده سلامتی می باشد.

با این نگرش، حتی اگر کسی از سلامتی کامل جسمانی برخوردار نباشد و یا گاهی بیماری به سراغ او آید، لزوما از دایره انسان سالم بیرون نرفته است؛ چرا که به فرموده قرآن، بسیاری از بیماری ها مایه ابتلا و آزمایش انسان است و در واقع قدرت صبر و مقاومت آدمی را که یکی از ابعاد مهم سلامت روان اوست، محک می زند.

در نهایت با مطالعه آیات الهی این نکته مشخص می گردد که، مسایل مربوط به سلامت و بهداشت در طیف وسیعی از احکام اسلامی وجو ددارد: احکام اقتصادی، احکام عبادی مانند نماز و روزه، احکام اجتماعی، احکام فردی، و...... که همگی ابعادی از زندگی فردی و اجتماعی انسان هستند، به نحوی با این مسئله ارتباط داشته و از آن تاثیر می گیرد. بنابراین اسلام به عنوان کاملترین دین توحیدی، می تواند بهترین و کاملترین برنامه را برای سلامت و تکامل انسان ارائه نماید.

منبع: سایت جامع طب سنتی ایران