بحران کم آبی؛ چالش ها و راهکارها

به گزارش بهداشت نیوز: کاهش بارش و افت سطح آب سفره های زیرزمینی در سال های اخیر، مصرف بی رویه، جیره بندی آب، کاهش حجم آب ورودی به سدها و نبود مدیریت صحیح و وحدت رویه در برخورد با مشکل کم آبی از عمده مشکلاتی است که در سال های اخیر در سرتیتر سخن مسئولان و مردم قرار گرفته، ولی عدم اقدام عملی در این راه موجب شده تا این مشکل علاوه بر اینکه حل نشود بلکه روز به روز بر شدت آن افزوده شود.
تغییرات آب و هوایی و اقلیمی همراه با سوء مدیریت در بخش آب و بخش های مختلف صنعتی و کشاورزی از دیگر موضوعات و دغدغه هایی است که در سال های اخیر حداقل در گفتار مورد توجه بیشتر مردم و مسئولان قرار گرفته است.
عبور از بحران کم آبی و مدیریت بهینه منابع آبی کشور، ضرورت برنامه ریزی، تدوین راهبردهای موثر و وحدت رویه و هماهنگی بین دستگاه های متولی، ذینفعان و افراد تصمیم ساز و تصمیم گیر را بیشتر آشکار می کند.
نقش دستگاه های متولی، مردم و سازمان های مردم نهاد برای عبور از بحران کم آبی و مدیریت منابع آبی، ایرنا آذربایجان شرقی را بر آن داشت تا برای آشنایی با چالش ها و راهکارهای این موضوع میزبان جمعی از اعضای هیات موسس و هیات مدیره 'اتاق گفتمان آب آذربایجان' به عنوان یک سازمان مردم نهاد باشد.

** اتاق گفتمان آب، سازمانی مردم نهاد در راستای اندیشه ورزی مشارکتی در موضوع آب است
استاد دانشگاه مهندسی عمران و پژوهشکده محیط زیست و عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان گفت: این اتاق مرکزی برای اندیشه ورزی مشارکتی و تنظیم روابط بین ذینفعان در مورد مسائل پیچیده آب ایران به ویژه آذربایجان بود که در سال 1394 تشکیل شده است.
مهدی ضرغامی افزود: هدف این اتاق بیشتر هم اندیشی و ایجاد تفاهم در فکر و نگرش افراد در موضوع آب است این که چگونه می شود وحدت و هماهنگی بین ذی نعفان را بیشتر کرد.
وی اظهار کرد: در این راستا این اتاق تاکنون 21 جلسه با متخصصان دلسوز دانشگاهی، دستگاه های دولتی و غیردولتی و علاقه مندان برای بهبود بهره وری و اصلاح حکمرانی در بخش آب برگزار کرده است.
عضو دیگر هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان گفت: این اتاق محلی برای گردهمایی بخش های دولتی و غیردولتی و علاقه مندان برای هم اندیشی و بیان دغدغه های خود در خصوص موضوعات آب و شکل دهی به اقدام های سیاست گذاران کشور و منطقه در این خصوص است.
محمدحسین حسن زاده افزود: این اتاق با هدف هم افزایی دانش و ایجاد نگرش نو و پایدار در مسائل پیچیده آب نشست های فنی با حضور ذینفعان و متخصصان باسابقه از زمینه های مختلف برگزار می کند.
رئیس انجمن آبخیزداری آذربایجان شرقی و عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان نیز گفت: با توجه به خلاء نبود انجمنی در حوزه آب در استان، اتاق گفتمان آب آذربایجان تشکیل شد تا به رفع مشکل کشور و منطقه در این زمینه کمک کند.
میرمحبوب حسینی موسوی، افزود: عمده اهداف این اتاق ایجاد آشنایی و مودت بین خبرگان و ذینفعان، افزایش دانش از طریق هم افزایی، تقویت خرد جمعی، سیاست گذاری برای حل بحران های آب و محیط زیست از طریق فرهنگ سازی و مصرف بهینه آب است.
وی ارایه طریق به دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای هدف دهی به موضوعات رساله های آن ها، نگرش نو و جدید به مساله آب، گفتمان سازی و تحمل انتقادات در مباحث آب و محیط زیست و کمک به نقش آفرینی برای ذینفعان در مصرف بهینه آب را از دیگر اهداف تشکیل اتاق گفتمان آب آذربایجان اعلام کرد.
حسینی موسوی ادامه داد: مطالبه گری نهادهای مردم نهاد به عنوان زبان گویای مردم هرچقدر تقویت شود مشکلات بهتر حل می شود و مسئولان به عمق فاجعه بهتر پی می برند.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان نیز گفت: ایجاد طریق و سمت و سو دادن به پروژه ها و پژوهش های دانشگاهی از اهداف مهم این اتاق بوده و در بیشتر جلسات این اتاق دانشجویان زیادی شرکت می کنند.
محمد کبارفرد با بیان اینکه این اتاق پتانسیل خوبی برای انجام پژوهش های علمی و دانشگاهی در این حوزه دارد، افزود: برگزاری همایش ها و سمینارهای علمی و تخصصی در حوزه محیط زیست و آب از برنامه های این اتاق در آینده است.
وی یادآوری کرد: در جریان برگزاری 21 جلسه این اتاق با متخصصان و کارشناسان محیط زیست و حوزه آب، 200 نفر از ارگان ها و موسسات مختلف استانی و سایر نقاط کشور به عضویت این اتاق درآمده و با آن همکاری می کنند.

** وضعیت منابع آبی کشور بغرنج و خشکی کامل در کمین است.
استاد دانشگاه مهندسی عمران و پژوهشکده محیط زیست و عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان گفت: با توجه به اینکه نهادهای دولتی در مورد مساله آب هماهنگ نیستند و تصور می کنند که باید تصدی امور آب را کلا در اختیار داشته باشند این امر باعث شده تا بخش خصوصی و ذی نفعان در این زمینه مشارکت نکنند.
ضرغامی افزود: نبود وحدت رویه در بین دستگاه های متولی و عدم مشارکت ذی نفعان در طرح های این حوزه و تبعات آن باعث شده تا آب و محیط زیست هم اکنون در وضعیت بغرنجی قرار گیرد.
وی یادآوری کرد: مساله محیط زیست و آب، زمینه ای بین رشته ای، چند ضابطه ای و دارای ابعاد مختلفی بوده و برای پی بردن به شدت آن باید تصویر این مشکل از جهات مختلف دیده شود تا برای حل آن چاره اندیشی کرد.
استاد دانشگاه مهندسی عمران دانشگاه تبریز و پژوهشکده محیط زیست اظهار کرد: برای متولیان امور محیط زیست هنوز مسائل این حوزه موضوع لوکس و تجملی بوده، در حالی که مسائل این حوزه زنجیره ای است و از بین رفتن بخشی از آن موجب نابودی سایر بخش ها نیز می شود.
ضرغامی ادامه داد: بر اساس یافته های 'اتاق گفتمان آب آذربایجان'، قیمت آبی که دولت به مردم تحویل می دهد پایین تر از قیمت واقعی بوده و باید در قبوض آب قیمت تمام شده آن درج شود تا مردم بدانند که قیمت هر مترمکعب آب به طور مثال یکهزار ریال نیست بلکه حداقل 10 تا 20 هزار ریال است که این امر علاوه بر ایجاد حساسیت در مردم در خصوص اهمیت آب به آموزش اجتماعی نیز کمک می کند.
وی با تاکید بر لزوم جابجایی مصارف آب تاسیسات صنعتی غرب تبریز از آب خام به آب تصفیه شده پساب شهری گفت: پتروشیمی و نیروگاه تبریز و سایر واحدهای صنعتی برای خنک کردن تاسیسات خود از خط زرینه رود که آب تصفیه شده است، استفاده می کنند در حالی که می توان از پساب تصفیه شده شهرک سهند، تبریز، ایلخچی یا سایر جاها استفاده کرد و از منابع آب مورد استفاده در آن ها در جاهای دیگری استفاده کرد.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان نیز گفت: هم اکنون کشور ما در وضعیت پیچیده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قرار گرفته اما مهمترین موضوعی که می تواند آینده کشور را تهدید کند مسائل اکولوژیکی و محیط زیستی به ویژه آب است.
محمدحسین حسن زاده با تاکید بر ضرورت تغییر نگرش در نحوه مدیریت منابع آبی کشور افزود: در زمان کنونی با توجه به ملاحظات گذشته و غفلت های اجتماعی، سیاست گذاری و علمی، منابع آبی کشور و منطقه در خطر جدی قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه در موضوع آب بیشتر سیاست های بخشی توسعه یافته است، یادآوری کرد: به عنوان مثال گفته شده که بخش کشاورزی ما را به خودکفایی می رساند و در نتیجه به هر قیمتی بدون انجام کار علمی و تحقیقاتی و صرفا با استفاده از منابع آب های سطحی و سفره زیرزمینی این بخش را توسعه داده اند.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان اظهار کرد: وزارت نیرو به عنوان سیاستگذار در حد ذخیره سازی و تخصیص آب انجام وظیفه می کند و چگونگی مصرف آن خارج از اختیار این وزارتخانه است.
حسن زاده ادامه داد: سازمان محیط زیست نیز متولی شرایط اکولوژیکی و حفاظت از گونه های گیاهی، جانوری و طبیعی کشور بوده در حالی که دستش در این زمینه خالی از امکانات مالی و اجرایی است.
وی گفت: در مدیریت کلان کشوری نیز در سایه ملاحظات، تعاملات و اولویت قرار دادن بخشی از امور بر سایر امور از جمله اشتغال به قیمت از بین بردن منابع طبیعی، خودکفایی در گندم بدون در نظر گرفتن منابع آبی و احداث سدهای بزرگ بدون انجام مطالعات زیست محیطی و اکولوژیکی مشکلاتی برای کشور به وجود آمده است.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان یادآوری کرد: در سایه این مدیریت وضعیت کشور به جایی رسیده که میزان مصرف آب حداقل 3 برابر حد مجاز تحمل زیست بوم است و از 31 استان کشور بیش از نیمی از آن ها در معرض خشکی تمام هستند و حتی سفره های آب های زیرزمینی آن ها از دست رفته یا در آینده نزدیک از دست می رود.
حسن زاده با بیان اینکه در طول سال های آینده شرایط بسیار حاد اجتماعی را شاهد خواهیم شد، افزود: استان های واقع در فلات مرکزی ایران مانند اصفهان و فارس و استان های پرآبی مانند خوزستان نیز به علت مدیریت های ناصحیح منابع آبی وضعت بحرانی را در آینده خواهند دید مگر اینکه اقدام عاجل و عاقلانه ای برای آن ها اعمال شود.
رئیس انجمن آبخیزداری آذربایجان شرقی و عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان نیز گفت: آب ایران مریضی است که قلب، کلیه و مغز آن دچار مشکل شده و برای درمان آن باید به صورت تلفیقی اقدام کرد و بخش های مختلف کشاورزی، صنعت و خدمات در وسع خود برای درمان این بیمار باید کمک کنند.
حسینی موسوی با بیان اینکه کشور ما منطقه ای خشک و نیمه خشک است، افزود: با تداوم وضعیت موجود به سمت کشوری خشک حرکت می کنیم و باید به اندازه مقدار آب موجود برای مصرف برنامه ریزی کنیم.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان نیز با اشاره به بحران کم آبی در کشور گفت: ایران طبق گزارش موسسه بین المللی مدیریت آب تا سال 2025 باید 112 درصد به منابع آبی خود بیافزاید تا وضعیت فعلی خود را حفظ کند.
کبارفرد افزود: برای تحقق این امر باید از بازچرخانی آب، رطوبت موجود در هوا و سایر منابع جدید استفاده کرد.
وی با تاکید بر اهمیت یکپارچه سازی اراضی کشاورزی برای استفاده بهینه از منابع آبی اظهار کرد: تقسیمات وراثتی اراضی کشاورزی به ابعاد کوچکتر، باعث تغییر کاربری و کاهش بهره وری می شود.

** عبور از بحران آب با مصرف بهینه با استفاده از منابع آب جدید و حرکت در مسیر رشد بخش صنعت و خدمات
استاد دانشگاه مهندسی عمران دانشگاه تبریز و پژوهشکده محیط زیست گفت: به علت اینکه حدود 65 درصد استان آذربایجان شرقی کوهستانی است لذا استعداد خیلی بالایی در کشاورزی ندارد و توسعه این بخش به روش سنتی جواب نمی دهد و باید منطقه به سمت تجارت و خدمات برود.
مهدی ضرغامی افزود: با توجه به فعالیت حدود 500 هزار کشاورز در حوضه دریاچه ارومیه و درآمد 10 تا 15 میلیون ریالی ماهانه آنها باید هم معیشت جایگزین برای آن ها تعریف کرد و هم از گونه هایی در کشاورزی استفاده شود که درآمد بیشتری را نصیب آن ها کند؛ به عنوان مثال پرورش گل محمدی، زعفران و داروهای گیاهی با زنجیره کامل ارزش آن می تواند چاره ساز آینده کشاورزی منطقه باشد.
وی یادآوری کرد: توجه به علم جامعه شناسی و روانشناسی در استان برای ایجاد تغییر نگرش افراد جامعه در خصوص اهمیت موضوع محیط زیست و آب ضروری بوده و باید از افرادی که صاحب نظر، مثبت اندیش و ارزش مدار در این زمینه هستند دعوت کرد تا از نظرات آنان برای ایجاد و افزایش شور و شعور اجتماعی بهره برد.
ضرغامی ادامه داد: گفت و گو بین ذینفعان برای درک مشترک از وضعیت آب نیز خیلی مهم بوده و ضروری است متولیان در این زمینه اقدام کنند.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان نیز گفت: براساس برخی سیاست های گذشته و بدون توجه به شرایط و ظرفیت های اکولوژیکی منطقه، تکیه اشتغال در حوضه دریاچه ارومیه بر تولید محصولات کشاورزی برنامه ریزی شده است که باید اصلاح شود.
محمدحسین حسن زاده افزود: بدون اینکه مردم عامدانه بخواهند در جهت تامین معیشت خودشان از خاک و آب بسیار محدود این منطقه برای درآمد بیشتر استفاده کرده اند، ولی در زمان کنونی هیچ توجیهی برای توسعه بخش اشتغال کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه وجود ندارد.
وی یادآوری کرد: رگ حیاتی مردم وابسته به زمین ها و آب حوضه این دریاچه بوده و باید با برنامه ریزی بلند مدت دولت سیاست ها و قوانین خود را اصلاح کند و مردم را نسبت به مدیریت منابع آب سوق دهد.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان اظهار کرد: سیاست های اشتباه گذشته در منطقه آذربایجان و تولید برخی محصولات از جمله هندوانه در حاشیه ارس و چغندر در منطقه که میزان مصرف آب آن ها چند برابر سایر محصولات کشاورزی است، موجب شده آب به صورت مجازی از طریق این محصولات به قیمت بسیار پایین به سایر نقاط کشور یا خارج صادر شود.
حسن زاده افزود: با توجه به ظرفیت محدود منطقه برای تولیدات کشاورزی باید نسبت به اصلاح شیوه های کشت و تولید محصولات اقدام مناسب انجام شود و نظر مردم را در خصوص اصلاح قوانین دولت در زمینه کشاورزی و استفاده بهینه از آب لحاظ کرد.
وی گفت: برای تولید کشاورزی باید ظرفیت اکولوژیکی منطقه مدنظر قرار گیرد و در این خصوص برنامه ریزی شود و بقیه اشتغال منطقه از طریق بخش های خدمات و صنایع کم مصرف آب، تامین شود.
رئیس انجمن آبخیزداری آذربایجان شرقی نیز گفت: برای کاستن از مشکل آب در آینده، باید از کاشت برخی محصولات پرمصرف آب و خروج آب مجازی در قالب صادرات برخی میوه ها با ارزش افزوده پایین جلوگیری کرد.
میرمحبوب حسینی موسوی افزود: برای مدیریت بحران آب بهتر است تمرکز بیشتری به استحصال آب داشت و از آبیاری قطره ای به ویژه زیرقشری برای جلوگیری از تبخیر آب در اراضی کشاورزی استفاده کرد.
وی با تاکید بر تغییر الگوی کشت به صورت نشاءی و تولید محصولات کشاورزی به صورت گلخانه ای برای کاهش مصرف آب، گفت: با عملیات آبخیزداری می توان سفره های زیرزمینی را تغذیه کرد و با احداث سد در زیر زمین علاوه بر جلوگیری از تبخیر آب به صورت بهینه و امن تر از آن استفاده کرد.
حسینی موسوی با بیان اینکه سیستم مصرف آب کشور باید از مدیریت سازه ای به مدیریت غیرسازه ای و به صورت بیولوژیکی تغییر یابد، ادامه داد: با احیای عرصه های ملی علاوه بر جلوگیری از فرسایش خاک (سالانه حدود 2 میلیارد تن خاک کشور از دست می رود) و رسوب آن در سدها می توان میزان نفوذ پذیری آب در سفره های زیرزمینی را افزایش داد.
وی گفت: در کشور ما وضعیت مصرف آب به علت عدم توجه به اکوسیستم و جزیره ای عمل کردن دستگاه های متولی و مردم موجب شده تا بحران کم آبی گریبان ما را بگیرد.
رئیس انجمن آبخیزداری آذربایجان شرقی و عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان اظهار کرد: برای خروج از این وضعیت نامطلوب باید همه دستگاه های متولی، ذینفعان و بهره برداران حساسیت بیشتری به این موضوع داشته و نسبت به مشارکت و انتقال دانش به همدیگر اهتمام کنند.
حسینی موسوی، افزود: در زمان کنونی بیش از 100 میلیارد مترمکعب از آب سفره های زیرزمینی تخلیه شده و وضعیت آب های سطحی نیز وخیم است بنابراین باید تنها از حد مجاز تولید آب های تجدید شونده استفاده کرد.
وی گفت: آگاه سازی نسبت به بحران آب انجام شده و مردم متوجه آن شده اند ولی باید در مورد تغییر رفتار بیشتر اقدام کرد.
عضو هیات مدیره اتاق گفتمان آب آذربایجان نیز گفت: استحصال آب از منابع جدید از جمله رطوبت موجود در هوا و باران زایی علاوه بر منابع موجود آب های زیرزمینی و سطحی باید مورد توجه قرار گیرد و برای آن برنامه ریزی شود.
محمد کبارفرد افزود: استحصال آب های از دست رفته از جمله سیلاب ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد و برنامه ریزی و سیاست گذاری دستگاه های متولی به سمت استفاده از این پتانسیل ها متمرکز شود.

منبع: ایرنا