آشنایی با اختلالات پلاکتی و عوارض ناشی از آن ها

به گزارش بهداشت نیوز: خون از میلیون ها سلول تشکیل شده که هر یک وظایف مهم و حیاتی خاص خود را برعهده دارند. یکی از مهم ترین اجزای خون، پلاکت ها هستند که به اصطلاح نقش پنچرگیری عروق را برعهده دارند. پلاکت ها ذرات بسیار ریزی هستند که با خاصیت چسبندگی خود به محل آسیب دیدگی عروق می چسبند و از ادامه خونریزی جلوگیری می کنند. بدون وجود این ذرات ریز گرده مانند، خونریزی ها قطع نمی شود و جان انسان به خطر می افتد؛ حتی اگر محل خونریزی کوچک باشد. پلاکت ها مانند هریک از دیگر سلول های بدن ممکن است بر اثر عوامل مختلف دچار بیماری یا اختلال عملکرد شوند. یکی از مهم ترین اختلالات پلاکتی خون، تغییر در تعداد پلاکت ها یا عملکرد آن هاست. در ادامه با این اختلالات، علایم، عوارض و راه های تشخیص و درمان هر یک از آن ها بیشتر آشنا خواهید شد.
«پلاکت » یا «ترومبوسیت» از لحاظ لغوی به معنای «گرده گل» است. درواقع دلیل این نامگذاری شباهت پلاکت به گرده گل از لحاظ خاصیت چسبندگی آن است. پلاکت توسط یک سلول بنیادی در مغز استخوان به وجود می آید. سلول های بنیادی مسوول تولید گلبول های قرمز، گلبول های سفید و یک سلول بزرگ به نام «مگاکاریوسیت» هستند. مگاکاریوسیت ها، سلول های چندهسته ای بزرگی در مغز استخوان هستند که پلاکت ها را تولید می کنند. این سلول ها در ظاهر به یک کیک کشمشی بزرگ شباهت دارند. گلبول های سفید و گلبول های قرمز به صورت سلول درسته از خروجی مغز استخوان وارد جریان خون می شوند اما مگاکاریوسیت داخل مغز استخوان خرد می شود و تکه های آن مانند گرده گل به وسیله یک سیاهرگ به خون ورود پیدا می کنند. این تکه ها درواقع همان پلاکت ها هستند.
 
جلوگیری از نشت عروق با کمک پلاکت ها
هر یک از سلول های خونی دارای وظایف خاصی هستند. برای مثال وظیفه اصلی گلبول های قرمز، اکسیژن رسانی و وظیفه اصلی گلبول های سفید، حفظ سیستم ایمنی و مقابله با عوامل بیماری زاست. پلاسما یا بخش مایع خون هم وظیفه حمل انواع هورمون ها، مواد واسط، مواد انعقاد خون و... را برعهده دارد. پلاکت ها هم خرده سلول هایی هستند که در جریان خون حرکت می کنند.
اگر یک گلبول قرمز را 7 میکرومتر در نظر بگیریم، پلاکت تقریبا 5/ 0 تا 1 میکرومتر است.
دیواره داخلی عروق مانند ظروف تفلون دارای بار منفی هستند. گلبول های سفید و قرمز هم بار منفی دارند. بنابراین به دیواره رگ نمی چسبند و خون با پمپاژ قلب، بسیار روان و بدون اصطکاک در تمام شریان ها جریان می یابد. حال اگر قسمتی از دیواره داخلی رگ ها و مویرگ ها دچار زخم یا آسیب و سوراخ شدگی شود، پلاکت ها فورا در محل مورد نظر تجمع می یابند و به آن می چسبند تا به اصطلاح رگ را «پنچرگیری » کنند. وظیفه پلاکت ها بسیار مهم است، زیرا زندگی به طور دایم با احتمال ضربه های مختلف همراه است و رگ ها و مویرگ های بسیاری هر روز در بدن دچار پارگی می شوند. اگر پلاکت ها با چسبندگی خود این پارگی ها را برطرف نکنند، جان انسان به خطر می افتد. در پارگی های بزرگ تر عروق هم پلاکت ها منقبض شده و با ترشح موادی خاص، از سیستم انعقاد خون درخواست کمک می کنند.
 
سیستم انعقاد خون، چسب دوقلوی بدن
سیستم انعقاد خون مانند چسب دوقلو می ماند، با این تفاوت که چسب آن 12 قلو است؛ یعنی 12 فاکتور انعقادی وجود دارد. این فاکتورها به تناسب شدت و محل ضربه روی بستری که پلاکت ها مانند یک تور نازک ایجاد کرده اند، می نشینند و به شیوه ای بسیار زیبا و اعجاب انگیز، سوراخ شدگی را پر می کنند. البته این پرشدگی باید به اندازه انجام شود. در غیراین صورت ممکن است با ایجاد مانع در جریان خون باعث مرگ بافت اطراف شود؛ مانند تصادف اتومبیل در اتوبان که باعث ترافیک و انسداد اتوبان می شود. خوشبختانه سیستم انعقاد خون در شرایط طبیعی، یک سیستم دوسویه و هوشمند مجهز به متوقف کننده است و بیوشیمی بسیار پیچیده ای دارد.
 
شایع ترین اختلالات پلاکتی
اختلالات پلاکتی خون را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد؛ اختلالاتی که باعث تغییر در تعداد پلاکت خون می شوند و اختلالاتی که بر عملکرد پلاکت ها تاثیر می گذارند.
افت تعداد پلاکت های خون: سیستم انعقاد خون برای اجرای درست وظیفه خود باید در هر میلی متر یا میلی لیتر مکعب خون دارای 150 تا 450 هزار عدد پلاکت باشد. میزان پلاکت خون را می توان با یک آزمایش ساده خون به نام CBC مشخص کرد. اگر میزان پلاکت از مقدار حداقلی تعریف شده برای آن کمتر باشد فرد دچار اختلال کمبود پلاکت یا «ترومبوسیتوپنی» می شود. از علل کاهش پلاکت خون می توان به بزرگ شدن طحال و تجمع پلاکت ها در طحال، خونریزی های شدید، لوسمی یا سرطان خون، عوامل وراثتی، انعقاد داخل عروقی منتشر یا DIC، شیمی درمانی بعد از سرطان، عفونت های حاد و نقص در سیستم ایمنی بدن، نارسایی مغز استخوان، مصرف آسپرین یا سایر داروهای ضدالتهاب غیراستروییدی، پره اکلامپسی یا مسمومیت بارداری، اختلال ایمنی ITP ، نشانگان همولیتیک اورمیک یا HUS -نوعی بیماری ناشی از تخریب غیرطبیعی سلول های قرمز خون، بیماری های دیگر از جمله لوپوس اریتماتوز سیستمیک، کم خونی، مواجهه با اشعه ایکس، انتقال خون و... اشاره کرد. این اختلال معمولا با علایمی مثل کبود شدن بدن و خونریزی های مکرر لثه، بینی و دستگاه گوارش؛ عادت ماهانه های شدید یا طولانی و وجود خون در ادرار همراه است.
اختلال در عملکرد پلاکت ها در خون: در یکی دیگر از انواع اختلالات پلاکتی، تعداد پلاکت های خون کافی است، اما پلاکت ها عملکرد درستی ندارند. این بیماری ممکن است بر اثر عوامل مادرزادی و ارثی، اختلالات دیگر در بدن مثل افزایش اوره خون، دیالیز شدن، مصرف آسپرین و... ایجاد شود. شایع ترین اختلالات پلاکتی در جهان به دلیل مصرف آسپرین ایجاد می شوند. آسپرین تعداد پلاکت ها را کاهش نمی دهد، اما کارایی آن ها را کم می کند. البته این دارو به صورت عامدانه و به قصد جلوگیری از سکته قلبی مصرف می شود، زیرا اگر عروق دارای پلاک کلسیم و چربی باشند با چسبیدن پلاکت ها به این پلاک ها، خطر سکته و انسداد رگ بالا می رود.
بنابراین افراد مستعد سکته باید از آسپرین استفاده کنند. مصرف کنندگان داروهایی مثل آسپرین، پروفن، داروهای ضدانعقاد خون، پلاویکس و... خیلی اوقات فراموش می کنند که کبودی ها یا دانه های قرمزرنگ روی پوست آن ها به دلیل مصرف دارو ایجاد می شود. به همین دلیل نگران شده و سراسیمه به پزشک مراجعه می کنند. گاهی اوقات هم افراد بر اثر مصرف زیاد این داروها دچار خونریزی می شوند و باید مصرف دارو را تحت نظر پزشک قطع کنند.
 
کبودی و دانه های قرمزرنگ پوستی؛ مهم ترین علایم افت پلاکت
اگرچه میزان طبیعی پلاکت خون باید بین 150 تا 450 هزار عدد در میلی متر یا میلی لیتر مکعب باشد، کاهش پلاکت خون معمولا زمانی مورد بررسی قرار می گیرد که پلاکت به زیر 80 هزار عدد برسد. پلاکت بین 150 تا 80 هزار معمولا فقط تحت نظر قرار می گیرد و مجدد به فاصله یک هفته اندازه گیری و بررسی می شود. کاهش پلاکت خون زمانی علامت دار می شود که میزان پلاکت به زیر 30 هزار عدد برسد. در این وضعیت علایمی مثل «پتشی و پورپورا» -دانه های قرمز رنگ و لکه های خو نریزی زیرپوستی یا مخاطی که با فشار موضعی از بین نمی روند-، کبودی روی پوست و خونریزی لثه ایجاد می شود. دانه های ریز قرمز رنگ «پتشی و پورپورا» بیشتر روی دست ها، سقف دهان و به خصوص پاها ایجاد می شوند، زیرا فشارخون در اندام تحتانی بیشتر است و عروق بیشتری در ناحیه پا دچار پارگی می شوند. اگر هم افت پلاکت شدید باشد ممکن است خونریزی های داخلی ایجاد شود. برخلاف تصور عموم، افت پلاکت باعث ضعف، بی حالی و تب نمی شود.
 
کاهش پلاکت و افزایش اضطراب و بی قراری
یکی دیگر از علایم ناشی از افت پلاکت، احساس اضطراب و بی قراری است. البته علت این موضوع هنوز به طور کامل شناخته نشده است. بیماران مبتلا به افت پلاکت، اغلب در فواصل کم آزمایش شمارش خون انجام می دهند تا از میزان پلاکت های خود باخبر شوند.
این افراد در مطب پزشک هم معمولا بی قرار هستند و نمی توانند صبر کنند تا نوبتشان برسد. درگذشته فرض بر این بود که این علایم ناشی از مسایل روحی- روانی هستند، اما بعدها در مقالات و کتاب های پزشکی اشاره شد که پلاکت ها می توانند حاوی ماده سروتونین باشند. سروتونین یکی از هورمون های تنظیم کننده در مغز است که به تنظیم میزان اضطراب و انگیختگی یا برانگیختگی روانی کمک می کند. بنابراین با کاهش پلاکت، میزان سروتونین هم افت پیدا می کند و فرد دچار اضطراب می شود.
 
افت پلاکت بر اثر حمله سیستم ایمنی
یکی از شایع ترین علل اختلالات کاهش پلاکت در جهان، بیماری ITP است که بیشتر در خانم ها و جوانان به دنبال یک عفونت ویروسی گذرا مثل سرماخوردگی یا استرس روانی ایجاد می شود. این بیماری یک اختلال خودایمنی است. به عبارت ساده تر، میزان پلاکت در این بیماری به دلیل فعال شدن سیستم ایمنی علیه بدن، کاهش می یابد. پلاکت ها دارای آنتی ژن ها یا مواد پروتیینی و قندی به خصوصی هستند. زمانی که یک عامل بیماری زا مثل ویروس سرماخوردگی وارد بدن می شود، سیستم ایمنی توسط گلبول های سفید علیه آن ویروس آنتی بادی یا پادزهر تولید می کند تا ویروس را از بین ببرد. گاهی اوقات بعد از نابودی ویروس، سیستم ایمنی پلاکت ها را با ویروس اشتباه می گیرد و به نابودی آن ها می پردازد. در این شرایط میزان پلاکت ناگهان افت می کند و فرد دچار علایم کاهش پلاکت می شود. البته بیماری ITP همیشه به دنبال عفونت های ویروسی رخ نمی دهد.
گاهی اوقات فرد به دنبال مصرف داروهای خاص هم دچار بیماری ITP می شود. در این موارد، دارو به عنوان یک آنتی ژن بر سطح پلاکت می نشیند و سیستم ایمنی به آن حمله می کند. بیماری ITP در دوران بارداری هم ممکن است رخ دهد. در این موارد، جفت موادی را ترشح می کند که باعث فعال شدن سیستم ایمنی و از بین رفتن پلاکت ها می شود.
خانم های باردار مبتلا به بیماری ITP ممکن است دچار فشارخون بالا و مسمومیت بارداری –پره اکلامپسی- هم باشند. در بعضی موارد هم بیماری ITP ، ایدیوپاتیک است؛ یعنی هیچ علتی برای آن یافت نمی شود.
 
تشخیص اختلالات پلاکتی با معاینه و آزمایش
برای تشخیص اختلالات پلاکتی خون ابتدا از بیمار شرح حال کامل گرفته می شود. سپس پزشک معاینه بالینی دقیق از پوست، مخاط، ملتحمه چشم و...انجام می دهد وبیمار را از لحاظ بزرگی طحال، کبد و غدد لنفاوی، علایم مغزی، گیجی و منگی و فشارخون بررسی می کند.
اطلاع از تاریخچه دارویی بیمار هم اهمیت دارد چرا که ممکن است فرد به اشتباه داروی خود را با دوز بالاتری مصرف کرده و دچار علایم افت پلاکت شده باشد. در ادامه مراحل تشخیصی برای بیمار آزمایش هایی مثل تست CBC -شمارش کامل خون- تجویز می شود.
این آزمایش، خون را از لحاظ تعداد گلبول های سفید و قرمز، غلظت خون، پلاکت ها، شمارش افتراقی انواع گلبول های سفید، سلول های نارس موجود در خون، هموگلوبین و... مورد بررسی قرار می دهد.
درنهایت گاهی اوقات برای تشخیص اختلالات پلاکتی، نمونه برداری از مغز استخوان هم لازم می شود، اما اگر تعداد گلبول های سفید کافی باشد، گلبول سفید یا قرمز نارس در خون وجود نداشته باشد، هموگلوبین و غلظت خون افت نکرده باشد و علایمی دال بر بیماری های دیگر مثل نارسایی کلیوی و... مطرح نباشد، نیازی به نمونه برداری از مغز استخوان وجود نخواهد داشت.
 
دارو درمانی برای افت پلاکت
پس از تشخیص اختلال پلاکتی می توان درمان آن را با مصرف داروهایی مثل کورتیکواسترویید و پردنیزولون آغاز کرد. درواقع افت پلاکت در مرحله اول با تجویز دارو تحت کنترل قرار می گیرد، اما اگر بیمار به دارو جواب ندهد، درمان های دیگر مثل برداشتن طحال مطرح می شود، زیرا محل اصلی تخریب پلاکت ها در بیماری هایی مثل اختلال ITP ، طحال است.
 
افت پلاکت به تنهایی نشانه سرطان خون نیست
خیلی از افرادی که دچار افت پلاکت می شوند از ابتلا به سرطان خون نگرانی پیدا می کنند.
اگرچه یکی از علایم سرطان خون، افت پلاکت است، این سرطان علایم متعدد دیگری هم دارد و افت پلاکت به تنهایی دال بر وجود سرطان خون نمی شود. در هر صورت اگر افت پلاکت با درمان های دارویی بهبود پیدا نکند، فرد باید از لحاظ مغز استخوان، اندازه طحال و... بررسی شود. گاهی اوقات هم افت پلاکت بر اثر مصرف دارو ایجاد می شود که در این شرایط فرد با قطع دارو بهبود می یابد.
 
بالا رفتن بیش از اندازه تعداد پلاکت ها
افزایش تعداد پلاکت -ترومبوسیتوز یا ترومبوسیتمی- نوع دیگری از اختلالات پلاکتی است. این بیماری زمانی ایجاد می شود که شمارش پلاکت ها به بالای 450 هزار عدد برسد. آمار این اختلال امروزه افزایش یافته و خانم ها بیشتر دچار آن می شوند. مهم ترین عامل ترومبوسیتوز، فقر آهن در خون است.
به عبارت دیگر، کاهش آهن به دلایل ناشناخته باعث افزایش تعداد پلاکت های خون می شود.
بالا رفتن تعداد پلاکت خون گاهی اوقات باعث افزایش انعقادپذیری خون، کم کار شدن پلاکت ها و افزایش میل به خونریزی می شود.
تفسیراین وضعیت ها همگی برعهده متخصص خون است. بالا رفتن پلاکت خون معمولا در زمان تب، التهاب و عفونت بیشتر دیده می شود. بنابراین همیشه جای نگرانی وجود ندارد. گاهی اوقات هم پرکاری مغز استخوان و بیماری هایی مثل بیماری خونی ET باعث افزایش پلاکت خون می شوند که هر یک از این بیماری ها روش تشخیص و درمان مخصوص به خود را دارند.

بهپو کلینیک