برترین دانش از دیدگاه ائمه (ع)

به گزارش بهداشت نیوز، نشست علمی «سلامت روانی از دیدگاه قرآن؛ مفهوم، ابعاد، مراتب و نتایج» به همت مرکز مطالعات میان رشته‌ای قرآن کریم سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور و با حضور و سخنرانی حجت‌الاسلام علی نقی فقیهی دانشیار علوم تربیتی دانشگاه قم و مدیر مؤسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی برگزارشد.

در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام فقیهی با اشاره به حدیثی از امام کاظم(ع) که می‌فرمایند: «تفقهوا فی دین الله فان الفقه البصیره و تمام العباده و السبب الی المنازل الرفیعه و الرتب الجلیله فی الدین و الدنیا؛ در دین خداوند اندیشه و تفکر نمایید، که دین شناسی کلید بینش و دل آگاهی و عبادتی کامل است، و راه رسیدن به مدارج عالی در امور دین و دنیا می‌باشد» و نیز حدیثی از امام رضا(ع) که با استناد به دو آیه قرآن می‌فرمایند: «هیچ حکمی از سوی خدا مطرح نشده مگر نفعی برای بشر داشته باشد و هیچ چیز منع نشده مگر زیانی داشته باشد» گفت: حال با توجه به این مطالب سؤال اصلی این است که: «آیا در اسلام علوم انسانی وجود دارد؟».

وی ادامه داد: بر اساس روایت‌های متعدد از امام رضا(ع) اسلام در مورد انسان و هر چه مربوط به انسان است حرف برای گفتن دارد. وقتی امام کاظم (ع) می‌فرمایند در دین خدا اندیشه کنید این مطلب همه علوم از جمله علوم انسانی را در بر می‌گیرد.

سه دلیل برای اندیشه‌کردن در دین

این دانشیار علوم تربیتی دانشگاه قم ادامه داد: امام کاظم(ع) برای اندیشه کردن در دین سه دلیل مطرح می‌کنند: اول اینکه فهم عمیق کلید بینش است، دوم اینکه هر کوششی برای «تفقه» (اندیشه) عبادت محسوب می‌شود و سوم اینکه تفقه عمیق موجب می‌شود ما به مقامات و درجات دینی و دنیایی برسیم.

کارهایتان را بر مبنای فهم عمیق انجام دهید

وی در تشریح ارتباط تفکر و عبادت گفت: ارزش عبادت به تفقه است؛ چرا که گفته می‌شود یک لحظه تفکر معقول و هدفمند ارزشی بالاتر از ۷۰ سال عبادت دارد.هدف از خلقت عبادت است و منظور از عبادت، عبادتی است که بصیرت و عرفان نتیجه دهد و آنچه از این حدیث حاصل می‌شود این است که کارهایتان را بر مبنای فهم عمیق انجام دهید.

حجت‌الاسلام فقیهی پس از این مقدمه، دستیابی به مفهوم سلامت از منظر قرآن، دستیابی به معیارهایی که در قرآن و کلمات پیامبر اعظم(ص) و ائمه(ع)  درباره سلامت روانی آدمی مطرح شده است، تبیین رابطه سلامت روانی با رفتار بهنجار و تبیین رابطه سلامت روانی با سعادت انسانی را از اهداف این مبحث مطرح و عنوان کرد: پیش فرض‌هایی در این زمینه وجود دارد از جمله اینکه:

۱ـ اسلام دینی جامع و کامل است و برای ارتقاء انسان در جنبه‌های مختلف جسمی روانی و معنوی، برنامه دارد.

۲- تأمین سلامت روان با هدایت آدمی به کمال مطلوب و قرب الی الله رابطه دارد.

۳- از دیدگاه دین فطری (اسلام) سلامت روانی در ابعاد گوناگون شناختی عاطفی، معنوی و رفتاری بسیار با اهمیت است بطوری‌که آموزه‌ها در حوزه سلامت روان، بخش اعظم تعلیمات قرآن و احادیث معصومان(ع) را تشکیل می‌دهد. فقط در بحارالأنوار ۲۲۶ بار سلامت و السلامه با معنا و منظور سلامت روان آورده شده است و این به غیر از مشتقات دیگر و واژه‌های مرتبط با سلامت روان است.

دانش سلامت روان از دیدگاه اسلام برترین دانش است

وی خاطرنشان کرد: در این دسته از احادیث دانش سلامت روان برترین دانش معرفی شده است. «اعلم انه لا علم کطلب السلامه»(بحارالأنوار، ج۷۸، ص۱۶۴) «اطلب السلامه اینما کنت و فی ایّ حال کنت»(بحارالأنوار، ج۷۵، ص۴۰۰) و یا درباره ارزش سلامت روان فرموده: «المؤمن... قلبه خاشع و لا مبدل بالسلامه شیئا»(بحارالأنوار، ج۷۰، ص۳۱۱)

۴- اشراف معنویت و رابطه با خدا بر ابعاد دیگر سلامت روانی.

حفظ طبیعی بودن آدمی و ارتقا بخشی آن در جهت اهداف معقول و مشروع

مدیر مؤسسه مطالعاتی مشاوره اسلامی پس از بیان تعاریف مختلفی که در خصوص سلامت روان مطرح شده است، در تعریف اجمالی از سلامت روان گفت: «سلامت روان از دیدگاه اسلامی حفظ طبیعی بودن آدمی و ارتقاء بخشی آن در جهت اهداف معقول و مشروع است و معیار آن در بینش قرآنی و اسلامی، حفظ طبیعی بودن جنبه‌های شناختی، عاطفی، گرایشی و رفتاری فرد و ارتقاء بخشی آن در مسیر زندگی جاوید و برقراری تعادل و هماهنگی ابعاد گوناگون خود در جهت اهداف عالی آفرینش است.

وی خاطرنشان کرد: بنابراین فردی که در یکی از جنبه‌های فوق از حالت طبیعی بیرون برود و یا در مسیر حرکت به سوی هدف‌های ارزشمند الهی، متوقف و یا انحراف پیداکند و جنبه‌ای از جنبه‌های جسمی، معنوی، نگرش و باورهای معقول و دینی، تمایلات و رفتارهای طبیعی، آسیب ببیند از سلامت روان برخوردار نیست.

صرف عاری بودن از بیماری به معنای سلامت روان نیست

این پژوهشگر دینی کشورمان در ادامه با اشاره به اینکه گرچه در تعابیری چون سلامت النفس و سلامت القلب در متون حدیثی، سلامت روانی به مفهوم عاری بودن از بیماری روانی، شناختی، اخلاقی، عاطفی و دور بودن از نابهنجاری‌ها مطرح شده است، ولی منظور صرف عاری بودن از بیماری به معنای سلامت نیست بلکه منظور تأمین بهزیستی در جنبه‌های شناختی، گرایش فردی و اجتماعی و شایسته عمل کردن نیز است.

وی افزود: بنابراین، در این دیدگاه انسان سالم کسی است که علاوه بر اینکه بیماری روانی ندارد، در مسیر تعالی روانی و تحقق اهداف عالی معنوی و بهره‌وری صحیح از همه استعدادهای خدادادی در جنبه‌های فردی، اجتماعی و الهی و حتی در ارتباط با طبیعت از رشد و تحول اندیشه و تدبیر بالا و گرایش و باورهای متکامل و دارای حالات مطلوب روانی و عملکردهای شایسته در زندگی (دنیوی و اخروی) است.

محوریت معنویت در سلامت روان

حجت‌الاسلام فقیهی با اشاره به اینکه نگاه‌های مختلفی در حوزه تأثیر معنویت در سلامت روان وجود دارد، گفت: از دیدگاه اسلامی معنویت شاخصه فطری وجود آدمی است و جنبه‌های دیگر وجود وی از جمله جنبه‌های روانی، عاطفی، شناختی و اجتماعی همه در پرتو معنویت معنا پیدا می‌کنند و این از انتساب مستقیم وی به پروردگار نشأت می گیرد.

وی ادامه داد: برای همین جهت در متون روایی فراوان به سلامت معنوی و اخلاقی پرداخته شده است. مانند:«القلبُ الذی سَلُمِ من حبِّ الدنیا» (بحارالأنوار، ج۷، ص۱۵۳) و «طوبی لمن... سَلُمَ النّاس مِن یَدهِ و لسانِه» (همان، ج۱۴، ص۳۴) و یا حفاظت فرد از گناه نشانۀ سلامت روانی دانسته شده است. (همان، ج۸۶، ص۶۳) همچنین گفته شده است اهل عصمت و دست پرورده آنان از سلامت برخوردارند(همان، ج۷۵، ص۲۶۱).

دانشیار علوم تربیتی دانشگاه قم به ذومراتب(دو جنبه‌ای) بودن سلامت روان نیز اشاره و تشریح کرد: در دیدگاه قرآن و پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع)، سلامت روان دارای مراتبی است. نخستین مرتبه آن طبیعی بودن فرد در تمام ابعاد روانی و عدم ایجاد اختلال در سیستم روانی او است. در مرتبه بعد بهزیستی و ارتقاء بخشی به شناخت و بینش، اعتقاد و ایمان، عواطف و گرایش‌های فطری و معنوی و رشد شخصیتی همه جانبه و حرکت و تلاش در مسیر سعادت و کمال جاودانه است که زندگی دنیا و آخرت را یکپارچه می‌بیند و با افزایش توانمندی‌ها و تدابیر بهینه، عملکردهای با ارزش و متعادل به صورت نسبی در ارتباط با خدا، خود، دیگران و طبیعت خواهد داشت. از این رو به هر میزان که سلامت روان فرد افزایش یابد به کمال متعالی انسانی بالاتری دست می‌یابد. همچنین هر کس دارای کمال انسانی بیشتری است، از سلامت روانی بیشتری برخوردار است.

وی در ادامه مباحث خود با این هدف که سلامت روان از منظر بهنجار و نابهنجار اجتماعی را تحلیل کند، به تعریف مسئله هنجار و نابهنجار پرداخت و گفت: با توجه به مفهوم لغوی بهنجار و نابهنجار «abnormal, normal» که به معنی طبیعی و غیر طبیعی است بهنجار عبارت است تمایل و رفتاری که با طبیعت آدمی ملائمت دارد و بدون هر عامل بیرونی و عارضی، فرد آن را خواهان است و انجام می دهد.

حجت‌الاسلام فقیهی با تأکید بر اینکه در منابع مختلف علمی مسئله ناهنجار و بهنجار با ملاک‌های اشتباهی از جمله مقبولیت عمومی مطرح شده است، گفت: ملاک تشخیص بهنجار از منظر اسلامی چند چیز است:

 ۱- تمایل و رفتار از طبیعت و فطرت آدمی سرچشمه گرفته است.

 ۲- نوع انسان‌ها در تمام اعصار و قرون و در اکثریت جوامع آن را پذیرفته‌اند.

 ۳- با بدیهیات اخلاقی و ادراکات بدیهی عقل عملی هماهنگ است و منافاتی با آنها ندارد.

 ۴- خداوند حکیم و آگاه به سرشت مخلوق خویش آن را خوب، خیر و سازگار با فطرت انسانی دانسته و به آن توصیه کرده است.

 ۵- به زیان جسمی، روانی معنوی عمل کننده و یادگیری منتهی نشود.

وی افزود: با توجه به نشانه‌های بهنجاری، نابهنجاری نیز عبارت است از هر تمایل و رفتاری که با طبیعت و فطرت اولیه آدمی هماهنگی نداشته باشد و یا با مسائل اخلاقی که در سرشت انسان به ودیعت گذاشته شده، منافات داشته و یا نوع انسان‌ها در همه جوامع و در همه زمان‌ها آن را نپذیرند و یا خداوند حکیم از آن نهی کرده باشد و خواه ناخواه به زیان دیگری و حداقل به زیان خود در یکی از جنبه‌های روانی شخصیتی و عاطفی و معنوی می‌انجامد؛ زیرا اگر چنین نبود شرع از آن نهی نمی‌کرد و آن را گناه نمی‌شمرد.

حجت‌الاسلام فقیهی تأکید کرد: کسی که سالم است رفتار بهنجار دارد و کسی که ناسالم است رفتار نابهنجار انجام می‌دهد. سلامت روانی انسان زمینه‌ساز سعادت آدمی است و بدون آن نمی‌توان به سعادت و خوشبختی اخروی نائل آمد و اصولا ایجاد، رشد و ارتقا در مجموعه ابعاد روانی آدمی و پرورش شخصیت سالم در مراتب بالا، همان کمالی است که هدف آفرینش است و خوشبختی و سعادت بهشتی و اخروی نتیجه آن است.

وی در جمع‌بندی سخنان خود گفت: در کلمات پیامبر اعظم(ص) و ائمه (ع) دانش سلامت روان به عنوان برترین دانش بشری قلمداد شده که مؤمنان در فراگیری این دانش و عمل  می‌بایست از هیچ کوششی دریغ نکنند. همچنین معنویت از فطرت آدمی است و سلامت روان در پرتو آن معنا می‌یابد.

حجت‌الاسلام فقیهی افزود: معنویت در دیدگاه اسلامی همه اموری است که از طبیعت بر می‌خیزد و به سوی اهداف آفرینش جهت گیری پیدا می‌کند. بنابراین حتی جنبه‌های مادی را که این تعریف بر آنها صادق است، نیز شامل است. در دیدگاه معصومان سلامت روان دارای مراتب است که از حفاظت طبیعت و عادی بودن فرد از اختلال‌های روانی آغاز می‌شود و با ارتقاء بخشی در جنبه‌های مختلف شناختی، عاطفی و رفتاری، در زندگی دنیوی و اخروی ادامه می‌یابد.

وی در پایان گفت: ملاک بهنجار و نابهنجار ملاک‌های آماری و اجتماعی نیست بلکه آنها نشانگان ملاک اصلی که همان ملائمت با طبیعت آدمی است، هستند. به میزانی که آدمی در ابعاد وجودی و شخصیتی از سلامت برخوردار باشد تمایلات و رفتارهایش بهنجار است و به میزانی که اختلال در ابعاد شخصیتی پدید آید تمایلات و رفتارهای نابهنجار از وی صادر می‌شود. و در نهایت باید گفت سلامت روانی انسان زمینه ساز سعادت آدمی است و بدون آن نمی‌توان به سعادت و خوشبختی جاوید رسید.

منبع: ایکنا