بیماری دمانس یا زوال عقل بیماری ناتوان‌کننده و پیشرونده‌ای است و تاکنون درمان قطعی برای آن پیدا نشده است. نگهداری از یک سالمند مبتلا به دمانس کار بسیار دشواری است و همان‌طور که برای درمان بیماری سرطان یک تیم لازم است برای مراقبت از بیمار مبتلا به دمانس هم گروهی از افراد باید دست به دست هم بدهند.
بیماری دمانس یا زوال عقل بیماری ناتوان‌کننده و پیشرونده‌ای است و تاکنون درمان قطعی برای آن پیدا نشده است. نگهداری از یک سالمند مبتلا به دمانس کار بسیار دشواری است و همان‌طور که برای درمان بیماری سرطان یک تیم لازم است برای مراقبت از بیمار مبتلا به دمانس هم گروهی از افراد باید دست به دست هم بدهند.
سالمندان مبتلا به دمانس معمولا متوجه فراموشی و علائم مربوط به بیماری نیستند و اغلب اطرافیان برای یافتن علت به پزشک مراجعه می‌کنند. البته اطرافیان هم به دلیل مکانیسم‌های دفاعی که در همه انسان‌ها کمابیش وجود دارد، سعی می‌کنند در مراحل اولیه ابتلای سالمند به دمانس، موضوع را انکار کنند و علائم دمانس را با توجه به سن سالمند به عواملی مانند حواس‌پرتی، کهولت سن و... نسبت دهند، ولی بعد از مراجعه به پزشک بیماری تشخیص داده می‌شود. ابتلا به دمانس خبر بدی برای خانواده محسوب می‌شود.
بسیاری از مردم با نام آلزایمر آشنا هستند (دمانس انواع مختلفی دارد و آلزایمر یک نوع از دمانس است) و می‌دانند که فرد مبتلا از نظر ذهنی دچار پسرفت می‌شود و نیاز به مراقبت‌های دائمی خواهد داشت و این موضوع می‌تواند مشکلات زیادی برای خانواده ایجاد کند. در این مواقع ممکن است از سوی بیمار مبتلا به دمانس و به‌خصوص همراهان با واکنش‌هایی مانند انکار، خشم، متهم کردن دیگران در بروز بیماری سالمند و... روبرو شویم، بنابراین مساله مهم این است که پزشک واقعیت را برای خانواده توضیح دهد و آنها را برای پذیرش آماده کند.
بیماری دمانس مزمن است و به‌تدریج بدتر می‌شود. هرچند درمان‌هایی وجود دارد که می‌تواند جلوی پیشرفت بیماری را بگیرد، ولی توقف کامل و درمان آن غیرممکن است. این بیماری به‌خودی‌خود کشنده نیست و ممکن است فرد مبتلا بعد از تشخیص حتی 15-10 سال عمر کند که زمانی بسیار طولانی برای مراقبت از فردی است که قوای ذهنی خود را از دست داده است. مراقبت در بیماری دمانس موضوع پیچیده‌ای است. شاید مهم‌ترین بخش مراقبت، وقت و زمانی است که باید به بیمار اختصاص داد.
در مراقبت از بیمار انتظار داریم نتیجه زحمات و تلاش خودمان را با بهبود بیمار ببینیم، ولی در این بیماری مراقبت موجب بهبود نمی‌شود و وضعیت بیمار به‌تدریج حتی بدتر هم خواهد شد. بیمار ممکن است حتی ارزش مراقبت را متوجه نشود و گاهی پرخاش کند و باعث احساس سرخوردگی، خشم، ناتوانی، بی‌کفایتی و احساس گناه و... در مراقب شود. این احساسات گاهی باعث می‌شود نحوه مراقبت تحت‌تاثیر قرار گیرد، بنابراین فردی که مراقبت از بیمار مبتلا به دمانس یا بیمار صعب‌العلاج و مزمن را برعهده می‌گیرد قبل از هر چیز باید بداند چگونه از خود مراقبت کند که از نظر روانی و جسمی آسیب نبیند و بتواند به مراقبت از بیمار ادامه دهد. پس با ابتلای فرد به بیماری دمانس باید دو مقوله مهم را در نظر گرفت؛ چگونه از خودمان مراقبت کنیم؟ چگونه از بیمار مراقبت کنیم؟
1) در مورد بیماری بیشتر بدانید: ابتدا خانواده باید با کمک روان‌پزشک متوجه نوع اختلال شوند. دمانس انواع مختلفی دارد و علائم در بیماران مشابه نیست. این بیماری نقاط مختلف مغز را درگیر می‌کند. هرچه اطلاعات بیشتری کسب کنید، مراقبت آسان‌تر می‌شود.
2) مرحله بیماری را بشناسید: در هر مرحله از بیماری براساس نوع و شدت علائم ممکن است شیوه مراقبت تفاوت کند، بنابراین باید با کمک پزشک معالج مرحله بیماری و مراقبت‌های مرتبط با آن مشخص شود.
3) توقع منطقی بودن از فرد مبتلا به دمانس نداشته باشید: از سالمند مبتلا به دمانس نباید توقع داشت با اطرافیان و مسائل، منطقی برخورد کند. منطق اطرافیان نیز در رفتار فرد مبتلا حاکم نخواهد شد. با دانستن این موضوع می‌توان راه‌های دیگری برای کمک به سالمند انتخاب کرد.
4) واقعیات تلخ زندگی را پنهان کنید: لازم نیست چنین افرادی متوجه واقعیات زندگی شوند. در این افراد حافظه کوتاه‌مدت آسیب می‌بیند. اگر مثلا فرزند فرد مبتلا به دمانس فوت شده و او این موضوع را فراموش کرده، لازم نیست این موضوع را یادآوری کنید چون ممکن است باعث تغییر روحیه و ناراحتی وی شود. گرچه باز هم بعد از مدتی موضوع را فراموش خواهد کرد.
5) توافق با بیمار بی‌معناست: توافق با بیمار مبتلا به دمانس بی‌معناست، مثلا اگر رفتار بدی از او سر می‌زند، به او بگویید دیگر این رفتار را انجام ندهد. این افراد نمی‌توانند موضوعاتی مثل توافقات را به یاد بسپارند.
6) ارتباط با پزشک را حفظ کنید: ارتباط مراقب با پزشک معالج بیمار باید حفظ شود. مراجعه به پزشک به شدت بیماری بستگی دارد. رفتارهای او را باید گزارش کنید. امروزه با تکنولوژی پیشرفته‌ای که وجود دارد می‌توان از رفتارهای بیمار فیلمبرداری یا با دقت رفتارها را یادداشت کرد تا پزشک بتواند بهترین تصمیم را برای کنترل بیماری در نظر بگیرد. گاهی لازم است دوز دارو تغییر کند.
7) محیط زندگی سالمند را تغییر ندهید: توصیه مهمی که وجود دارد این است که محیط زندگی سالمند مبتلا به دمانس محیط آشنایی باشد. گرچه محدودیت‌ها را باید در نظر گرفت، ولی بهتر است فرد مبتلا به دمانس در خانه و محله قدیمی خود بماند زیرا این افراد در خانه و محله قدیمی خود آرامش بیشتری دارند. حتی اگر مجبور شدید بیمار را به مکان دیگری منتقل کنید، وسایل مهم زندگی او مانند قاب عکس، رادیو، کمد و... را هم بهتر است با او به مکان جدید انتقال دهید.
8) بیمار را دائم در جریان مسائل روزمره قرار دهید: فرد مبتلا به دمانس حتما باید از گذشت زمان و اتفاقات اطراف تا حد امکان مطلع شود؛ یعنی شب و روز باید مشخص باشد، مثلا در طول روز اتاق را زیاد تاریک نکنید.
9) ذهن سالمند را درگیر کنید: سالمندان نیاز به تقویت عملکرد شناختی دارند. ذهن سالمند باید درگیر شود. البته این کار نباید افراطی انجام شود چون ممکن است حس ناتوانی در سالمند باعث سرخوردگی در او شود.
10) گهگاه بیمار را برای تفریح بیرون ببرید: فرد مبتلا به دمانس باید برای تفریح یا پیاده‌روی به خارج از محیط منزل برود، ولی حتما باید فردی او را همراهی کند.
11) به مراکز رفتاردرمانی هم سری بزنید: مراکز رفتاردرمانی برای سالمندان مبتلا به دمانس در بعضی از شهرها وجود دارد. در صورتی که خانواده توانایی دارند، بهتر است سالمند را به این مراکز ببرند.
12) مراقب بیماران بی‌قرار باشید: بعضی از سالمندان بی‌قرارند و ممکن است سوار ماشین نشوند یا ناگهان در ماشین را باز کنند. در این مواقع حتما فردی باید مسوولیت بیرون بردن چنین سالمندی را برعهده گیرد که قدرت کنترل شرایط غیرقابل‌پیش‌بینی را داشته باشد.
13) مشخصات بیمار باید همراه او باشد: احتمال گم شدن فرد مبتلا به دمانس وجود دارد. برای جلوگیری از این اتفاق باید مشخصات بیمار، نوع بیماری و شماره تلفن او را از گردن آویزان کرد یا دور مچ دست او بست، به‌طوری که در معرض دید باشد و دیگران بتوانند به‌موقع از روی آن به سالمند کمک کنند.
14) خانه را ایمن کنید: وقتی کودک شروع به حرکت می‌کند به‌تدریج و با بزرگ‌تر شدن او کم‌کم والدین بعضی از اشیاء را که ممکن است خطری برای کودک ایجاد کند، جمع می‌کنند. در مورد سالمندان مبتلا به دمانس یا حتی سالمندان سالم هم توصیه می‌شود خانه امنیت بیشتری داشته باشد، مثلا میز شیشه‌ای را از وسط اتاق بردارید یا دسترسی سالمند را به اشیای تیز و برنده محدود کنید.
همچنین بهتر است دستشویی یا حمام از نظر ایمنی اصلاح شود، مثلا دستگیره‌هایی به دیوار متصل شود که سالمند بتواند به عنوان تکیه‌گاه از آنها استفاده کند.
شب‌ها و هنگام خواب اتاق نباید کاملا تاریک باشد. بهتر است چراغ کم‌نوری در اتاق روشن باشد یا کلید برق نزدیک تخت سالمند باشد تا بتواند به‌راحتی چراغ را روشن کند.
دکتر بهنام شریعتی روان‌پزشک و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
هفته نامه سلامت
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.