هر چیزی را که باید در خصوص بیماری نقرس بدانید!

نقرس بیماری‌ای است که به علت رسوب اسیداوریک در مفاصل یا بافت‌های نرم ایجاد می‌شود. در بسیاری از افراد، نقرس ابتدا مفاصل شست پا را مبتلا می‌کند که در اصطلاح پزشکی به آن پوداگرا (podagra) می‌گویند، اما با گذشت زمان، علاوه بر شست پا، بسیاری از مفاصل دیگر و بافت‌های اطراف نیز ممکن است گرفتار شوند که عبارتند از پاها، مچ پاها، پاشنه پاها،‌زانوها، مچ گروها، مفاصل انگشتان دست و آرنج‌ها. رسوب اسیداوریک به صورت ماده گچ‌مانند در مفاصل مبتلا، توفوس (tophus) نام دارد . توفوس‌ها، به صورت توده‌های سفت زیر پوست نواحی اطراف مفاصل مبتلا و همچنین در لاله گوش ممکن است ایجاد شوند. اسیداوریک می‌تواند در کلیه‌ها رسوب کرده و سنگ کلیه ایجاد کند.
اسیداوریک به مثابه عامل خطرساز
پورین‌ها، جزیی از بافت‌های طبیعی بدن انسان هستند که در بسیاری از غذاها وجود دارند که اسیداوریک درنتیجه تجزیه آنها به وجود می‌آید. به طور طبیعی، اسیداوریک در خون حل و از طریق کلیه‌ها و ادرار از بدن دفع می‌شود.
اگر تولید اسیداوریک زیاد شود یا دفع آن از کلیه‌ها کاهش یابد، مقدار اسیداوریک در خون افزایش می‌یابد که به این حالت «هیپراوریسمی» گفته می‌شود. مصرف غذاهای حاوی مقادیر زیاد پورین مانند جگر و قلوه، ساردین، آب گوشت، لوبیا خشک، سویا و نخود سبز می‌تواند عامل این مشکل باشد. البته هیپراوریسمی بیماری محسوب نمی‌‌شود و به خودی خود خطرناک نیست، اما اگر به علت هیپراوریسمی، کریستال‌های اسیداوریک تشکیل شوند و در مفاصل رسوب کنند، آنگاه التهاب ایجاد می‌شود و نقرس بروز می‌کند.

مراحل بیماری
بیماری نقرس 4 مرحله دارد که عبارتند از:
1) هیپراوریسمی بدون علامت: در این مرحله، فقط مقدار اسیداوریک خون در شخص مبتلا بالاست ولی نشانه و علامتی وجود ندارد و به طور معمول نیازی به درمان نیست.
2) نقرس حاد یا آرتریت حاد نقرسی: در این مرحله، افزایش اسیداوریک خون، موجب رسوب کریستال‌های آن در مفاصل شده است. علائم مفصلی نقرس به صورت درد بسیار شدید و ناگهانی همراه با ورم، گرمی، قرمزی و حساس بودن مفصل حتی با لمس ملایم آن است که به این علائم، حمله نقرس گفته می‌شود. معمولا حمله نقرس، شب‌ها اتفاق می‌افتد و یک حادثه استرس‌زا، مصرف نوشیدنی‌های الکلی، بعضی داروها یا سایر بیماری‌ها ممکن است عاملی برای حمله نقرس باشند. حمله‌های نقرس معمولا بعد از 3 تا 11 روز حتی بدون هیچ درمانی برطرف می‌شوند. بعد از فروکش کردن حمله اولیه نقرس، حمله‌های بعدی ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها اتفاق نیفتد، اما با گذشت زمان، حمله‌های نقرس طولانی‌تر، فاصله بین حمله‌ها کمتر و تعداد آنها بیشتر خواهد شد.
3) مرحله بین حمله‌های نقرس: در این مرحله که بین حمله‌های نقرس است، شخص مبتلا هیچ‌گونه علامتی ندارد.
4) نقرس مزمن توفوسی: این مرحله نقرس بیشترین معلولیت را به دنبال دارد و در یک دوره طولانی حدود 10 سال ایجاد می‌شود. در این مرحله، آسیب‌های پایدار در مفاصل مبتلا و گاهی کلیه‌ها اتفاق می‌افتد. با درمان درست در بیشتر بیماران، پیشرفت بیماری به این مرحله نمی‌‌انجامد.

علل زمینه‌ساز نقرس
برخی عوامل خطر با بالابودن اسیداوریک خون و نقرس ارتباط دارند که عبارتند از:
• عوامل ژنتیک: بسیاری از افراد مبتلا به نقرس، سابقه فامیلی این بیماری را دارند. وجود سابقه فامیلی در بیماران نقرسی 20 تا 80 درصد برآورد شده است.
• جنس و سن: نقرس در مردان بیشتر از زنان و در افراد بالغ بیشتر از کودکان شایع است. در زنان قبل از سن یائسگی، هورمون استروژن، دفع اسیداوریک را از کلیه‌ها زیاد می‌کند.
• وزن: افزایش وزن، خطر بروز نقرس را زیاد می‌کند زیرا افراد چاق بافت‌های بیشتری دارند و درنتیجه تجزیه مواد پورینی، اسیداوریک بیشتری در آنها تولید می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی: نوشیدن زیاد مشروبات الکلی موجب بالا رفتن اسیداوریک خون می‌شود زیرا دفع اسیداوریک از کلیه توسط الکل دچار اختلال می‌شود.
• رژیم غذایی: خوردن غذاهای سرشار از پورین می‌تواند در بعضی از افراد نقرس ایجاد کرده یا آن را تشدید کند.
• قرار گرفتن در معرض سرب: در بعضی از افرادی که در معرض سرب قرار می‌گیرند، نقرس بروز می‌کند.
• سایر بیماری‌ها: نارسایی کلیه یا ناتوانی کلیه‌ها در دفع مواد ‌زائد عامل شایعی در ایجاد نقرس در افراد مسن است. همچنین بیماری‌های دیگری مانند فشارخون بالا، کم‌کاری تیروئید، بیماری‌هایی که در آنها سلول‌های زیادی تجزیه می‌شوند (پسوریازیس، کم‌خونی همولیتیک و بعضی سرطان‌ها) و کمبود یا فقدان آنزیم‌های مسوول کنترل اسیداوریک در بیماری ژنتیکی خاص مانند نشانگان لش نیهان در بالا بودن اسیداوریک خون نقش دارند.
• داروها: داروهای مدر، داروهای حاوی سالیسیلات مانند آسپیرین، نیاسین، سیکلوسپورین و لوودوپا نیز ممکن است موجب بالا رفتن اسیداوریک خون و نقرس شوند.
چه کسانی به نقرس مبتلا می‌شوند؟
نقرس در همه جا وجود دارد، ولی شیوع آن در بعضی از جوامع بیشتر است. نقرس بین کودکان و بالغان جوان نادر است. مردانی که در سنین 41 تا 51 سالگی هستند نسبت به زنان در این رده سنی خیلی بیشتر دچار نقرس می‌شوند. بیمارانی که در آنها پیوند عضو انجام شده نیز مستعد ابتلا به نقرس هستند.

علایم و روند تشخیص نقرس
علائم نقرس می‌تواند مبهم و شبیه سایر بیماری‌ها باشد، بنابراین تشخیص آن نیز ممکن است مشکل باشد. گرچه اسیداوریک خون در بیشتر بیماران مبتلا به نقرس، بالاست، ولی در زمان حمله حاد آن ممکن است اسیداوریک طبیعی باشد. از طرف دیگر، تنها بالا بودن اسیداوریک دلیل براین نیست که شخص دچار نقرس است. درحقیقت، بیشتر بیمارانی که اسیداوریک بالایی دارند دچار نقرس نمی‌‌شوند. برای تایید تشخیص نقرس، ممکن است پزشک با سرنگ و سوزن مایع مفصلی موجود در مفصل مبتلا را بکشد، سپس این مایع را زیر میکروسکوپ برای وجود کریستال‌های اسیداوریک مشاهده کند، اما اگر کریستال اسیداوریک زیر میکروسکوپ مشاهده نشود نیز نمی‌‌توان تشخیص نقرس را رد کرد. با آزمایش مایع مفصلی ممکن است کریستال‌های دیگری به جز اسیداوریک را مشاهده کرد، از جمله کریستال‌های پیروفسفات کلسیم که در بیماری «نقرس کاذب» دیده می‌شوند. بیماری نقرس کاذب ممکن است علائمی شبیه نقرس داشته باشد، ولی درمان آن متفاوت است. یکی دیگر از بیماری‌های مهم مفصلی که ممکن است با نقرس اشتباه شوند، عفونت‌های مفصلی هستند. اگر در مورد وجود عفونت در مفصل مبتلا مشکوک باشند، مایع مفصلی کشیده‌شده از مفصل را برای وجود میکروب‌ها در آزمایشگاه کشت می‌دهند.

اسیداوریک بالا در خون، وجود کریستال‌های اسیداوریک در مایع مفصلی، سابقه حمله‌های مشابه التهاب مفصلی در گذشته، التهاب حاد مفصلی که ظرف یک روز به طور ناگهانی بروز کرده و با ورم، گرمی و قرمزی مفصل همراه است و حمله التهاب مفصلی که فقط یک مفصل را گرفتار کرده و بیشتر در مفاصل انگشت شست پا، مچ پا و ‌زانو اتفاق می‌افتد از جمله مهم‌ترین علائم نقرس محسوب می‌شود.

نقرس مزمن توفوسی
در بیمارانی که طی سال‌ها حملات مکرر نقرسی داشته باشند، نقرس مزمن توفوسی می‌تواند ایجاد شود. در این موارد، کریستال‌های اسیداوریک در مفاصل، استخوان‌ها و غضروف مفصلی رسوب می‌کند. تجمع این کریستال‌ها در این بافت‌ها توده‌های کوچکی ایجاد می‌کند که توفوس نامیده می‌شوند. وجود این توفوس‌ها موجب خوردگی در استخوان می‌شود و باعث تغییر شکل مفاصل خواهد شد. توفوس‌ها دردناک نیستند، ولی گاهی التهاب در محل وجود آنها ایجاد می‌شود. نقرس مزمن توفوسی در گذشته و به علت نبودن داروهای پایین‌آورنده اسیداوریک بیشتر شایع بوده است. در بیمارانی که نتوانند از داروهای پایین‌آورنده اسیداوریک استفاده کنند و در بیمارانی که بعد از پیوند عضو، سیکلوسپورین استفاده می‌کنند و در زنان یائسه، به‌ویژه اگر داروهای مدر مصرف می‌کنند، امکان ایجاد نقرس مزمن وجود دارد.

عوارض کلیوی نقرس
خطر ایجاد سنگ کلیه در بیماران مبتلا به نقرس زیاد است. کریستال‌های اسیداوریک در مجاری ادرار جمع می‌شوند و تشکیل سنگ می‌دهند. اگر سنگ به اندازه کافی بزرگ باشد، می‌تواند یکی از حالب‌ها (لوله‌ای که کلیه را به مثانه متصل می‌کند) را مسدود کند. گاهی کریستال‌های اسیداوریک در خود بافت کلیه جمع و منجر به کاهش عملکرد کلیه می‌شوند. داروهایی که موجب زیاد شدن دفع اسیداوریک از ادرار می‌شوند نیز ممکن است خطر سنگ کلیه را کاهش دهند.

درمان نقرس
با درمان مناسب در بیشتر افراد مبتلا به نقرس، علائم بیماری کنترل می‌شود و آنها زندگی خوبی خواهند داشت. نقرس را می‌توان با یک یا چند دارو درمان کرد. برطرف کردن درد هنگام حمله‌های نقرس، پیشگیری از بروز حمله‌ها و جلوگیری از تشکیل توفوس و سنگ‌های کلیه مهم‌ترین اهداف درمان این بیماری هستند. درمان موفقیت‌آمیز نقرس دردهای مفصلی را از بین می‌برد و از آسیب‌های طولانی‌مدت مفاصل هم پیشگیری می‌کند. درمان حمله حاد نقرس با تجویز کولشی‌سین خوراکی یا داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی به شکل خوراکی یا مصرف کورتیکواستروئیدها (کورتون) به شکل خوراکی یا تزریق در مفصل مبتلا انجام می‌گیرد. این داروها التهاب ناشی از رسوب کریستال‌های اسیداوریک را در مفصل کاهش می‌دهند، ولی اثری روی مقدار اسیداوریک بدن ندارند. داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مانند ایندومتاسین در درمان حمله نقرس موثر هستند. البته ناراحتی‌های گوارشی مانند خونریزی معده، ورم بدن و افزایش فشارخون از جمله عوارض این داروها هستند. به همین دلیل این داروها را نمی‌‌توان برای بیماران مبتلا به نارسایی کلیه، کبد و قلب تجویز کرد. البته در افراد مسن نیز باید با احتیاط زیاد مصرف شود. انواع جدید‌تر داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مانند سلکوکسیب را هم می‌توان برای درمان حمله نقرس استفاده کرد. عوارض گوارشی این داروها از داروهای قدیمی کمتر است، ولی در بیماران مسن ممکن است عوارض قلبی و مغزی بیشتری داشته باشند.

آسپیرین هم جزو این داروهاست، ولی این دارو می‌تواند اسیداوریک خون را تغییر دهد بنابراین برای درمان نقرس توصیه نمی‌‌شود.

کولشی‌سین دارویی است که برای قرن‌ها در درمان نقرس به کار می‌رفته و هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دارو در صورتی موثر خواهد بود که در 12 ساعت اول شروع حمله نقرس استفاده شود. البته عوارضی مانند اسهال، دردهای شکم، تهوع، استفراغ و سرگیجه دارد که بعضی افراد آن را تحمل نمی‌‌کنند.

کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها) ترکیبات شیمیایی از خانواده کورتیزول هستند که یک هورمون طبیعی در انسان است. این داروها اثر ضدالتهابی قوی‌ای دارند. با مصرف این گروه از داروها علائم التهاب شروع به کاهش می‌کنند و معمولا بعد از حدود یک هفته به طور کامل از بین می‌روند. برخی پزشکان به جای کورتیکواستروئیدها، از داروی تتراکوزاکتید به صورت تزریق عضلانی استفاده می‌کنند.

کورتیکواستروئیدها زمانی در درمان حمله نقرس تجویز می‌شوند که نتوان از کولشی‌سین یا داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی استفاده کرد یا چند مفصل دچار نقرس باشد.

داروهای پایین‌آورنده اسیداوریک مثل الوپورینول نیز باید مادام‌العمر مصرف شوند.

پیشگیری ازحملات نقرس
هدف از پیشگیری از حملات نقرس، جلوگیری از بروز حملات یا کم کردن تعداد آنهاست. داروی مناسب برای پیشگیری از حملات نقرس کولشی‌سین است که به صورت روزانه با مقدار کم تجویز می‌شود تا عوارض خاص گوارشی آن بروز نکند. مصرف کولشی‌سین، به‌ویژه در مواقعی که داروهای پایین‌آورنده اسیداوریک شروع می‌شوند، بروز حملات نقرس را کاهش می‌دهد. درمان پیشگیری‌کننده با کولشی‌سین، معمولا طولانی‌مدت نیست و تا 6 ماه بعد از آخرین حمله نقرس ادامه می‌یابد، مگر در موارد نقرس همراه با توفوس که مدت طولانی‌تری استفاده می‌شود. درمان با داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی نیز گاهی برای پیشگیری از حمله‌های نقرس به کار می‌رود، ولی اثر آنها در پیشگیری از حمله‌ها به اندازه کولشی‌سین، نشان داده نشده است.

رژیم غذایی در نقرس
داستان‌های زیادی درباره رژیم غذایی و نقرس وجود دارد. در گذشته، بسیاری از افراد نقرس را بیماری ثروتمندان می‌دانستند و آن را به خوردن غذاهای چرب و نوشیدن مشروبات الکلی ربط می‌دادند. با اینکه غذاهای سرشار از پورین و مشروبات الکلی، در نقرس نقش دارند، اما علت اصلی بیماری نیستند. در مورد رژیم غذایی و نقرس نکات زیر قابل‌ذکر است:
چاقی با بالا رفتن سطح اسیداوریک در خون ارتباط دارد. اگر اضافه‌وزن وجود داشته باشد، برنامه کم کردن وزن را باید زیرنظر پزشک شروع کرد. برای کاهش وزن نباید سرعت به خرج داد زیرا این کار می‌تواند سطح اسیداوریک را بالا ببرد و نقرس را بد‌تر کند. اگر وزن طبیعی باشد، باید رژیم غذایی به نحوی باشد که اضافه‌وزن پیدا نشود. می‌توان چای یا قهوه نوشید، ولی لازم است مصرف نوشابه‌های الکلی را محدود کرد. نوشابه‌های الکلی‌، به‌ویژه آب جو، ممکن است سطح اسیداوریک را بالا ببرد و زمینه‌ساز حمله حاد نقرس باشد. مصرف روزانه دست‌کم 11 تا 12 لیوان مایعات غیرالکلی از جمله آب، به‌ویژه اگر سنگ کلیه وجود داشته باشد، مفید است. هر غذایی را می‌توان در حد اعتدال مصرف کرد و رژیم بدون پروتئین توصیه نمی‌‌شود، ولی باید از خوردن مقادیر زیاد غذاهایی که حاوی پورین هستند اجتناب کرد. این غذاها عبارتند از:
گوشت‌های قرمز، جگر،کلیه، مغز، آبگوشت، نخود و لوبیا، قارچ، ساردین و بعضی از انواع ماهی‌ها.

دکتر سیده زهرا میرفیضی فوق‌تخصص روماتولوژی و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد

منبع: هفته نامه سلامت